Câu 1 [trang 191 SGK Ngữ văn 12 tập 2]
Nêu vắn tắt cơ sở xuất hiện và nội dung cụ thể từng giá trị nhận thức, giáo dục, thẩm mỹ của văn học.
* Giá trị nhận thức
- Cơ sở của giá trị nhận thức:
+ Tác phẩm văn học là kết quả của quá trình nhà văn khám phá, lý giải hiện thực đời sống, rồi chuyển hoá những hiểu biết đó vào nội dung tác phẩm. Bạn đọc đến với tác phẩm được đáp ứng nhu cầu nhận thức.
+ Mỗi người chỉ sống trong khoảng thời gian nhất định, ở những không gian nhất định với những quan hệ nhất định. Văn học có khả năng phá vỡ giới hạn tồn tại trong thời gian, không gian thực tế của mỗi cá nhân, đem lại khả năng sống cuộc sống của nhiều người, nhiều thời, nhiều nơi.
- Nội dung:
+ Quá trình nhận thức cuộc sống của văn học: nhận thức nhiều mặt của cuộc sống với những thời gian, không gian khác nhau [quá khứ, hiện tại, tương lai, của vùng đất, các dân tộc, phong tục, tập quán...].
+ Quá trình tự nhận thức của văn học: người đọc hiểu được bản chất của con người nói chung [mục đích tồn tại, tư tưởng, khát vọng, sức mạnh... của con người], từ đó mà hiểu chính bản thân mình hơn.
* Giá trị giáo dục
- Cơ sở của giá trị giáo dục:
+ Con người không chỉ có nhu cầu hiểu biết mà còn có nhu cầu hướng thiện, khao khát cuộc sống tốt lành, chan hoà tình yêu thương.
+ Nhà văn luôn bộc lộ tư tưởng - tình cảm, nhận xét, đánh giá của mình trong tác phẩm. Điều đó tác động lớn và có khả năng giáo dục người đọc.
- Nội dung:
+ Văn học đem đến cho con người những bài học quý giá về lẽ sống.
+ Văn học hình thành giúp con người biết yêu, ghét đúng đắn, làm cho tâm hồn con người trở nên lành mạnh, trong sáng, cao thượng hơn.
+ Đặc trưng giáo dục của văn học là con đường cảm xúc tới nhận thức, tự giáo dục [khác với pháp luật, đạo đức...]. Văn học cảm hoá con người bằng hình tượng, bằng cái thật, cái đúng, cái đẹp nên nó giáo dục một cách tự giác, thấm sâu, lâu bền. Văn học không chỉ góp phần hoàn thiện bản thân con người mà còn hướng con người tới những hành động cụ thể, thiết thực, vì một cuộc đời ngày càng đẹp hơn.
* Giá trị thẩm mỹ
- Cơ sở của giá trị thẩm mỹ:
+ Con người có nhu cầu hưởng thụ, thưởng thức cái đẹp.
+ Thế giới hiện thực đã có sẵn vẻ đẹp nhưng không phải ai cũng có thể nhận biết và cảm thụ. Nhà văn bằng năng lực của mình đã đưa cái đẹp vào tác phẩm một cách nghệ thuật, giúp người đọc vừa cảm nhận được cái đẹp cuộc đời vừa cảm nhận được cái đẹp của chính tác phẩm.
- Nội dung:
+ Văn học đem đến cho con người những vẻ đẹp muôn hình, muôn vẻ của cuộc đời [thiên nhiên, đất nước, cuộc đời, lịch sử...].
+ Văn học đi sâu miêu tả vẻ đẹp con người [ngoại hình, nội tâm, tư tưởng, tình cảm, những hành động, lời nói...].
+ Văn học có thể phát hiện ra vẻ đẹp của những vật rất nhỏ bé, bình thường và cả vẻ đẹp đồ sộ, kỳ vĩ.
+ Hình thức đẹp của tác phẩm [kết cấu, ngôn ngữ...] cũng chính là một nội dung quan trọng của giá trị thẩm mỹ.
– Giá trị văn học là sản phẩm kết tinh từ quá trình văn học, đáp ứng những nhu cầu khác nhau của cuộc sống con người, tác động sâu sắc tới con người và cuộc sống.
– Những giá trị cơ bản:
+ Giá trị nhận thức.
+ Giá trị giáo dục.
+ Giá trị thẩm mĩ.
a. Giá trị nhận thức
Văn học phản ánh hiện thực theo nghĩa khám phá và lí giải hiện thực đời sống của con người ở nhiều thời gian và không gian khác nhau, trong mọi thời đại và xứ sở. Vì vậy văn học là một bức tranh rộng lớn, phong phú, đa dạng, đem lại cho người đọc những điều mới lạ mà họ chưa biết để họ hiểu thêm về cuộc sống và con người. Đó là giá trị nhận thức của văn học. Nhờ văn học, con người ngày nay có thể biết được cuộc sống của con người xa xưa; người ở phương Đông có thể hiểu được người ở phương Tây [và ngược lại]; người ở xứ sở này có thể “làm quen” với người ở xứ sở khác trên trang sách… Văn học giúp cho con người nhận thức thế giới qua tác phẩm của các nhà văn một cách đầy đủ, toàn diện, sâu sắc [Chiến tranh và hòa bình, Tam quốc chí,…]. Cùng với quá trình nhận thức thế giới, là quá trình tự nhận thức mà văn học mang tới cho mỗi người.
b. Giá trị giáo dục
Từ giá trị nhận thức mà văn học có giá trị giáo dục. Nói cách khác, qua việc nhận thức những cuộc sống đẹp, những con người tốt mà nhà văn đã miêu tả bàng thái độ trân trọng, tình cảm ngợi ca, người đọc sẽ thấy được lẽ sống đẹp, biết yêu ghét đúng đắn, biết sống có ích cho mọi người và cho bản thân mình. Những hình tượng về cuộc sống và con người đẹp đó, tự nó đã có tác dụng giáo dục sâu sắc với người đọc. Và ngay cả khi văn học miêu tả cái xấu, cái ác, thì vẫn có tác dụng giáo dục tốt đến độc giả, nếu nhà văn có cái tâm trong sáng và thái độ phê phán đúng đắn. Có điều, cần thấy rằng đặc trưng giáo dục của văn học hoàn toàn khác với luật pháp hay những lời giáo huấn về đạo đức, bởi văn học giáo dục con người bằng cái thật, cái đúng, cái đẹp của hình tượng sinh động, đầy sức thuyết phục.
c. Giá trị thẩm mĩ
Giá trị nhận thức và giá trị giáo dục của văn học chỉ có thể phát huy một cách tích cực nhất, có hiệu quả cao nhất khi gắn với một giá trị tạo nên đặc trưng của văn học, đó là giá trị thẩm mĩ. Giá trị thẩm mĩ là khả năng của văn học có thể phát hiện và miêu tả những vẻ đẹp của cuộc sống một cách sinh động, giúp con người cảm nhận được và biết rung động một cách tinh tế, sâu sắc trước những vẻ đẹp đó. Giá trị thẩm mĩ của văn học được thực hiện trong một phạm vi hết sức rộng lớn, phong phú, mang tới cho con người những vẻ đẹp muôn hình muôn vẻ của cuộc đời, của thiên nhiên và con người, từ những vẻ đẹp bình thường, nhỏ bé đến những vẻ đẹp lớn lao của dân tộc và nhân loại. Cái đẹp trong văn học là cái đẹp hài hòa giữa nội dung đẹp và hình thức đẹp. Chính vì thế, văn học cuốn hút, hấp dẫn người đọc bằng cái đẹp của nó và dùng cái đẹp đó để bồi dưỡng năng lực thẩm mĩ cho người đọc, hướng họ tới những gì là cao thượng, tốt lành.
Câu 2: Mối quan hệ giữa các giá trị văn học
– Ba giá trị có mối quan hệ mật thiết, không tách rời, cũng tác động đến người đọc [khái niệm chân-thiện-mĩ của cha ông].
– Giá trị nhận thức luôn là tiền đề của giá trị giáo dục. Giá trị giáo dục làm sâu sắc thêm giá trị nhận thức. Giá trị thẩm mĩ khiến cho giá trị nhận thức và giá trị giáo dục được phát huy. Không có nhận thức đúng đắn thì văn học không thể giáo dục được con người vì nhận thức không chỉ để nhận thức mà nhận thức là để hành động.
Tuy nhiên, giá trị nhận thức là giáo trị giáo dục chỉ có thể phát huy một cách tích cực nhất, có hiệu quả cao nhất khi gắn với giá trị thẩm mĩ-giá trị tạo nên đặc trưng của văn học.
Câu 3:
Tiếp nhận văn học là sống với tác phẩm, rung động với nó, vừa đắm chìm trong thế giới nghệ thuật của tác phẩm, vừa tỉnh táo lắng nghe tiếng nói của tác giả, thưởng thức cái hay, cái đẹp và tài nghệ của tác phẩm và tác giả. Tiếp nhận văn học còn là dùng tưởng tượng, kinh nghiệm sống và tâm hồn mình để hình dung hình tượng tác phẩm một cách sinh động.
– Hai tính chất cơ bản:
+ Tính chất cá thể hóa, tính chủ động, tích cực của người tiếp nhận. Các yếu tố thuộc về cá nhân có vai vai trò quan trọng: năng lực, thị hiếu, sở thích, lứa tuổi, trình độ học vấn, kinh nghiệm sống, … Tính khuynh hướng trong tư tưởng, tình cảm, trong thị hiếu thẩm mĩ làm cho sự tiếp nhận mang đậm nét cá nhân. Chính sự chủ động, tích cực của người tiếp nhận đã làm tăng thêm sức sống cho tác phẩm.
+ Tính đa dạng, không thống nhất: cảm thụ, đánh giá của công chúng về một tác phẩm rất khác nhau, thậm chí cùng một người ở nhiều thời điểm có nhiều khác nhau trong cảm thụ đánh giá. Nguyên nhân ở cả tác phẩm [nội dung phong phú, hình tượng phức tạp, ngôn ngữ đa nghĩa, …] và người tiếp nhận [tuổi tác, kinh nghiệm, học vấn, tâm trạng, …].
Câu 4: Các cấp độ tiếp nhận văn học
– Cảm thụ chỉ tập trung vào nội dung cụ thể muốn tìm xem toàn bộ câu chuyện tác giả muốn nói gì.
– Cảm thụ qua nội dung trực tiếp để thấy nội dung tư tưởng của tác phẩm.
– Cảm thụ chú ý đến cả nội dung và hình thức nghệ thuật, thấy được cả giá trị tư tưởng và giá trị nghệ thuật. Đây là cách đọc sâu sắc nhất đòi hỏi người đọc không chỉ hiểu mà còn phải có năng lực cảm thụ văn chương.
III. Luyện tập
Câu 1:
– Đây chỉ là cách nói để nhấn mạnh giá trị giáo dục của văn chương, không có ý xem nhẹ các ý khác.
– Cần đặt giá trị giáo dục trong mối quan hệ không thể tách rời với cá giá trị khác.
Câu 2:
Câu này các bạn tự chọn 1 tác phẩm và làm sáng tỏ các giá trị văn học.
Câu 3:
Đây là cách nói khác về các cấp độ khác nhau trong tiếp nhận văn học: cảm là cấp độ tiếp nhận cảm tính, hiểu là cấp độ tiếp nhận linh tính.
1.1. Khái niệm
– Giá trị văn học là sản phẩm kết tinh từ quá trình văn học ,đáp ứng những nhu cầu khác nhau của cuộc sống con người ,tác động sâu sắc đến cuộc sống và con người
1.2. Các giá trị văn học
a. Giá trị về nhận thức
– Cơ sở:
+ Là quá trình khám phá, lí giải hiện thực để chuyển hóa thành nội dung tác phẩm của nhà văn.
+ Do sự giới hạn tồn tại trong không gian, thời gian, quan hệ xã hội của người đọc.
– Nội dung:
+ Hiểu được cuộc sống hiện thực phong phú.
+ Hiểu được bản chất của con người.
– Hiểu bản thân mình hơn.
b. Giá trị về giáo dục
– Cơ sở:
+ Khách quan:
-
Nhu cầu hướng thiện
-
Con người luôn khao khát một cuộc sống tốt lành, chan hòa tình yêu thương giữa người với người [cho ví dụ].
+ Chủ quan: Do thái độ tư tưởng, tình cảm của nhà văn.
– Nội dung:
+ Giúp con người rèn luyện bản thân mình ngày một tốt đẹp hơn.
+ Có thái độ và lẽ sống đúng đắn.
– Đặc trưng của giá trị giáo dục của văn học:
+ Văn học giáo dục con người bằng con đường từ cảm xúc đến nhận thức bằng cái thật, cái đúng, cái đẹp của những hình tượng sinh động.
1.3. Giá trị thẩm mỹ
– Cơ sở:
+ Con người luôn có nhu cầu cảm thụ và thưởng thức cái đẹp
+ Nhà văn bằng tài năng đã thể hiện cái đẹp của cuộc sống, của con người vào trong tác phẩm của mình giúp người đọc cảm nhận, rung động.
– Nội dung:
+ Văn học mang đến cho con người vẻ đẹp muôn màu của cuộc đời [vẻ đẹp của thiên nhiên, đất nước, con người…]
+ Miêu tả, thể hiện cái đẹp của con người từ ngoại hình đến thế giới nội tâm phong phú tinh tế bên trong.
+ Cái đẹp trong văn học không chỉ thể hiện ở nội dung mà còn ở hình thức nghệ thuật tác phẩm : kết cấu, ngôn từ chặt chẽ, mới mẻ, độc đáo.
⇒ Cả 3 giá trị văn học đều có mối quan hệ mật thiết.
2. Tiếp nhận văn học
2.1. Tiếp nhận trong đời sống văn học
a. Vai trò của tiếp nhận trong đời sống văn học
Mối quan hệ qua lại : Sáng tạo – Truyền bá – Tiếp nhận.
⇒ Tiếp nhận văn học là một khâu quan trọng quyết định giá trị và sự tồn tại của tiếp nhận văn học.
b. Khái niệm tiếp nhận văn học
Tiếp nhận văn học là hoạt động tích cực của cảm giác, tâm lý người đọc biến văn bản thành thế giới nghệ thuật trong tâm trí mình.
2.2. Tính chất tiếp nhận văn học
Tiếp nhận văn học là một quá trình giao tiếp giữa tác giả và người đọc. Trong quá trình giao tiếp cần chú ý các tính chất sau :
a. Tính chất cá thể hóa, tính chủ động tích cực của người tiếp nhận.
b. Tính đa dạng không thống nhất trong tiếp nhận văn học.
2.3. Các cấp độ tiếp nhận văn học
a. Có 3 cấp độ tiếp nhận văn học
– Cấp độ thứ nhất : Tập trung vào nội dung cụ thể, nội dung trực tiếp của tác phẩm.
→ Cách tiếp nhận văn học đơn giản nhất nhưng phổ biến.
– Cấp độ thứ hai : Qua nội dung tác phẩm để thấy được nội dung tư tưởng của tác phẩm.
– Cấp độ thứ ba : Cảm thụ chú ý đến cả nội dung và hình thức để thấy được giá trị tư tưởng và giá trị nghệ thuật của tác phẩm.
b. Để tiếp nhận văn học có hiệu quả thực sự, người tiếp nhận cần
– Nâng cao trình độ
– Tích lũy kinh nghiệm
– Trân trọng tác phẩm, tìm cách hiểu tác phẩm một cách khách quan, toàn vẹn.
– Tiếp nhận một cách chủ động tích cực, sáng tạo, hướng tới cái hay, cái đẹp, cái đúng.
– Không nên suy diễn tùy tiện.
3. Luyện tập
Câu 1. Thế nào là cảm và hiểu trong tiếp nhận văn học ?
Gợi ý làm bài:
Cảm và hiểu là hai phương diện trong tiếp nhận văn học. Cảm là rung cảm, là cảm nhận bằng trực giác. Nếu chỉ đọc tác phẩm một cách qua loa, không hóa thân vào những suy nghĩ và cảm xúc của tác giả thì khó mà thấy được giá trị của nó, do đó cần đọc một cách say mê thì mới có thể cảm được. Tuy nhiên, cảm mới chỉ là cảm tính, có thể chưa sâu sắc, cần phải hiểu thì kết quả cảm mới trở nên ảm ảnh. Muốn hiểu thì phải có tri thức, có vốn sống. Tri thức do học tập mà có. Vốn sống do tích lũy mà có.
Câu 2. Tự chọn phân tích một tác phẩm văn học cụ thể để làm sáng tỏ các giá trị của văn học [hoặc các cấp độ tiếp nhận văn học]
Gợi ý làm bài:
Biểu hiện giá trị của văn học trong truyện ngắn Hai đứa trẻ của Thạch Lam :
– Về giá trị thẩm mĩ, truyện ngắn Hai đứa trẻ đã mang tới cho người đọc những vẻ đẹp thân thuộc, gần gũi của quê hương Việt Nam, của thiên nhiên Việt Nam. Đó là một không gian có sự vận động theo bước đi của thời gian và được gọi tả bởi những cái có ở mọi miền quê : mở đầu là “một chiều êm ả như ru, văng vẳng tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào”, rồi màn đêm dần dần buông xuống “một đêm mùa hạ êm như nhung và thoảng qua gió mát […]. Vòm trời hàng ngàn ngôi sao ganh nhau lấp lánh”, cuối cùng đất trời đã về khuya “đêm của đất quê, và ngoài kia, đồng ruộng mênh mang và yên lặng”… Qua đó người đọc còn cảm nhận được vẻ đẹp của một tâm hồn tinh tế, gắn bó thật sâu nặng, thắm thiết với quê hương đất nước mình.
– Về giá trị nhận thức, truyện giúp người đọc hiểu rõ thực trạng đen tối, bế tắc của xã hội Việt Nam đương thời. Trong cảnh ngày tàn và chợ tàn, Thạch Lam khắc hoạ đậm nét kiếp sống tàn tạ, quẩn quanh của những người dân phố huyện. Cứ đến chiều tối, mấy đứa trẻ lại kéo ra bới nhặt trên bãi chợ, mẹ con chị Tí lại dọn hàng nước, bà cụ Thi lại đến mua rượu, bác Siêu lại gánh phở ra, bác xẩm lại rải manh chiếu và bày cái thau sắt, chị em Liên lại kiểm hàng và tính tiền… Họ tụ họp với nhau thành một xã hội nhỏ bé. Cái xã hội nhỏ bé đó tượng trưng cho cả xã hội rộng lớn lúc bấy giờ với biết bao con người phải chịu đựng một cuộc sống không chỉ nghèo khổ mà còn uể oải, mòn mỏi, nhàm chán. Ở đây, Thạch Lam rất chú ý miêu tả sự tương phản giữa ánh sáng và bóng tối. Mới đầu là ánh hoàng hôn đỏ rực, rồi ánh sao trên bầu trời, ánh đom đóm lập loè, ánh sáng của những ngọn đèn người ta thắp lên… cuối cùng những nguồn sáng ấy tắt dần, chỉ còn chiếc đèn con của chị Tí “chiếu sáng một vùng đất nhỏ”. Bóng tối đang nuốt dần ánh sáng hay chính là cuộc sống con người đang chìm vào tăm tối, đói nghèo ?
– Về giá trị giáo dục, tác phẩm là bài học sâu sắc về ý chí vươn lên, là bức thông điệp của niềm hi vọng. Chính ở nơi góc chợ tồi tàn, tăm tối ấy, những người dân quê vẫn chờ đợi một sự thay đổi nào đó, tâm trí họ vẫn ánh lên đốm lửa của tương lai : “Chừng ấy người trong bóng tối mong đợi một cái gì tươi sáng cho sự sống nghèo khổ hằng ngày của họ”. Đặc biệt xúc động là tâm trạng đợi tàu của Liên và An. Chúng khắc khoải chờ đợi cả một ngày trời để được say mê nhìn đoàn tàu vụt qua trong chốc lát. Đoàn tàu gợi tới một thế giới giàu sang, nhộn nhịp và đầy ánh sáng, vì thế khi nó đi qua thì đối với Liên và An “con tàu như đã đem một chút thế giới khác đi qua”. Đấy là nhu cầu bức thiết về tinh thần của hai đứa trẻ muốn trong chốc lát được thoát khỏi cuộc sống buồn chán hiện tại, đấy cũng là niềm khao khát được sống, dù chỉ trong khoảnh khắc, với một thế giới sung sướng hơn và ngập tràn ánh sáng. Đặt trong hoàn cảnh đương thời, tâm trạng đợi tàu của Liên và An đã chứa đựng nỗi khát khao không phải của riêng hai đứa trẻ mà là của cả dân tộc, đó là khát vọng đổi đời.
4. Kết luận
Qua bài học này các em cần nắm một số nội dung chính sau:
– Hiểu được những giá trị cơ bản của văn học: nhận thức, giáo dục, thẩm mĩ.
– Nắm vững những nét bản chất của hoạt động giao tiếp văn học.
– Rèn luyện kĩ năng phân tích, thẩm định các tác phẩm văn học.
– Biết vận dụng kiến thức lí thuyết vào quá trình học tập các tác phẩm văn học.
– Cảm thụ tác phẩm văn học ở cấp độ cao nhất, có chiều sâu nhất.