Rèn luyện kỹ năng giao tiếp sư phạm là gì

pdf

Xây dựng bài tập tình huống về giao tiếp sư phạm và vai trò của nó trong đào tạo giáo viên

pdf

Thực trạng rèn luyện kĩ năng giao tiếp sư phạm với trẻ của sinh viên ngành Giáo dục mầm non, trường Đại học Sài Gòn

pdf

Tiểu luận tâm lý giáo dục đại học: Cuộc sống hiện nay dễ tạo áp lực cho con người, là giảng viên anh/chị cần đối diện vớ...

2. Giao tiếp sư phạm Khái niệm - Theo nghĩa rộng: Giao tiếp sư phạm là quá trình tiếp xúc tâm lý đa chiều trong đó diễn ra sự trao đổi thông tin, cảm xúc, nhận thức và tác động qua lại lẫn nhau nhằm thiết lập nên mối quan hệ đa chiều giữa nhà giáo dục với đối tượng giáo dục, giữa các nhà giáo dục với các lực lượng giáo dục, giữa các nhà giáo dục với nhau để cùng thực hiện mục đích giáo dục. - Theo nghĩa hẹp: Giao tiếp sư phạm là sự tiếp xúc tâm lý đa chiều giữa giáo viên và học sinh nhằm truyền đạt và lĩnh hội tri thức khoa học, vốn kinh nghiệm sống, kỹ năng, kỹ xảo nghề nghiệp, xây dựng và phát triển toàn diện nhân cách cho học sinh. 2.1. Đặc trưng cơ bản của giao tiếp sư phạm Giao tiếp sư phạm có một số đặc trưng sau: Đặc trưng thứ nhất, trong giao tiếp sư phạm, giáo viên (chủ thể gián tiếp) không chỉ giao tiếp với học sinh qua nội dung bài giảng, tri thức khoa học, mà còn là tấm gương sáng mẫu mực về nhân cách cho học sinh noi theo theo yêu cầu của xã hội quy định Tấm gương của người thầy giáo có ảnh hưởng rất lớn đến sự hình thành và phát triển nhân cách của học sinh Đặc trưng thứ hai của giao tiếp sư phạm là thầy giáo dùng các biện pháp giáo dục tình cảm, thuyết phục vận động đối với học sinh, không được dùng biện pháp đánh đập, hành hạ, trù dập học sinh. Giáo viên thời trước có thể dùng roi vọt xâm phạm thân thể học sinh, nay nhà nước ta nghiêm cấm bằng luật Đặc trưng thứ ba của giao tiếp sư phạm là sự tôn trọng của nhà nước và xã hội với giáo viên Với truyền thống tôn sư trọng đạo của nhân dân ta nay cũng được nhà nước quy định bằng luật Tóm lại, chúng ta thấy rằng để giao tiếp sư phạm đạt được hiệu quả phải tạo được bầu không khí tâm lý giao tiếp thân tình, cởi mở giữa giáo viên và học sinh. Bầu không khí giao tiếp chính là những yếu tố tâm lý của cả hai phía giáo viên và học sinh, nảy sinh trong quá trình tiếp xúc. Để cho bầu không khí giao tiếp sư phạm góp phần tích cực vào quá trình dạy học và giáo dục, người giáo viên phải là chủ thể có ý thức tổ chức, xây dựng mối quan hệ này 2.2. Vai trò của giao tiếp sư phạm Giao tiếp sư phạm có vai trò rất quan trọng trong hoạt động giáo dục nói chung và trong việc hình thành nhân cách người thầy giáo nói riêng. Trong hoạt động sư phạm, hoạt động giao tiếp không những là điều kiện cơ bản và tất yếu của hoạt động sư phạm mà còn là công cụ, là phương tiện để thực hiện mục đích sư phạm, bởi tất cả những nội dung giáo dục từ việc giảng dạy thú vị, sáng tạo đến các phương pháp tích cực, tiến bộ chỉ phát huy tác dụng khi và chỉ khi được đảm bảo bằng giao tiếp sư phạm phù hợp, đúng đắn. Từ đó cho thấy giao tiếp sư phạm gắn bó chặt chẽ với hoạt động sư phạm và bản chất của quá trình sư phạm Nếu coi hoạt động sư phạm phục vụ 3 mục đích: giảng dạy, giáo dục và phát triển thì giao tiếp sư phạm có vai trò: - Là phương tiện để giải quyết nhiệm vụ giảng dạy vì giao tiếp sư phạm đảm bảo sự tiếp xúc tâm lý với học sinh, hình thành động cơ tích cực học tập, tạo bầu không khí tâm lý trong nhận thức, tìm tòi - Là sự bảo đảm tâm lý xã hội cho quá trình giao tiếp vì nhờ giao tiếp sư phạm mà hình thành được mối quan hệ giáo dục, tạo nên khuôn mẫu của lối sống, ảnh hưởng tới sự hình thành các định hướng, các chuẩn mực, các kiểu sống của cá nhân và có sự tiếp xúc tâm lý giữa thầy và trò. Điều đó đảm bảo kết quả của hoạt động học tập, khắc phục những trở ngại tâm lý, hình thành các mối quan hệ liên nhân cách trong tập thể học sinh. - Là phương pháp tổ chức mối quan hệ qua lại giữa thầy và trò, bảo đảm cho việc dạy và giáo dục có hiệu quả bởi vì giao tiếp sư phạm đã tạo ra hoàn cảnh, tình huống tâm lý kích thích việc tự học và tự giáo dục của học sinh, khắc phục các yếu tố tâm lý kìm hãm sự phát triển nhân cách trong quá trình giao tiếp: thiếu tự tin, lúng túng khi giao tiếp, Tạo điều kiện để phát hiện việc điều chỉnh tâm lý xã hội trong quá trình phát triển và hình thành các phẩm chất, nhân cách Như vậy, giao tiếp sư phạm không chỉ là phương tiện, là công cụ để thực hiện mục đích sư phạm mà còn là bộ phận cấu thành hoạt động sư phạm, là một thành phần chủ đạo trong cấu trúc năng lực của người thầy giáo, góp phần tạo nên nhân cách của họ Nhờ có giao tiếp sư phạm nhà giáo dục mới tổ chức được hoạt động của mình, đồng thời giao tiếp sư phạm là công cụ thiết lập, duy trì và phát triển các mối quan hệ giao tiếp giữa các thầy cô giáo trong nhà trường. - Giao tiếp sư phạm có vai trò đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển nhân cách của học sinh. Thông qua giao tiếp sư phạm mà nhà giáo dục truyển đạt những tri thức khoa học, kinh nghiệm, trải nghiệm còn người được giáo dục thì lĩnh hội tiếp thu tri thức, kinh nghiệm chuẩn mực đạo đức để hình thành, phát triển tâm lý nhân cách cho chính mình. Qua sự trao đổi thông tin giữa nhà giáo dục và người học sinh đã giúp cho nhiều học sinh hình thành được một số phẩm chất và nhân cách như: ý thức trách nhiệm, tôn trọng tập thể, lòng tự trọng. - Nhờ có giao tiếp sư phạm, nhà giáo dục đã đi sâu vào thế giới tinh thần của học sinh, thiết lập được mối quan hệ gắn bó đối với học sinh, kích thích học sinh tính tích cực chủ động, sáng tạo trong mọi hoạt động giao tiếp để trở thành những nhân cách có ích cho xã hội và tự hoàn thiện bản thân. 2.3. Chức năng của giao tiếp sư phạm Giao tiếp sư phạm có nhiều chức năng khác nhau phục vụ cho nhóm người hay từng thành viên trong môi trường sư phạm. Có thể nêu lên những chức năng sau: - Chức năng trao đổi thông tin (nội dung) đa chiều giữa các thành viên trong giao tiếp sư phạm. Thông qua giao tiếp sư phạm nhà giáo dục trao đổi truyền đạt tri thức, kinh nghiệm với nhau. Mỗi cá nhân vừa là nguồn phát thông tin vừa là nơi tiếp nhận thông tin trong hoạt động giao tiếp sư phạm. Thu nhận và xử lý thông tin là con đường quan trọng để phát triển nhân cách cho học sinh. - Chức năng tri giác lẫn nhau trong giao tiếp sư phạm: Các thành viên có sự tác động qua lại với nhau, qua đó làm bộc lộ cảm xúc, tạo ra những ấn tượng, những cảm xúc mới giữa các chủ thể tham gia giao tiếp trong môi trường sư phạm. - Chức năng nhận thức và đánh giá lẫn nhau trong giao tiếp sư phạm: Khi giao tiếp sư phạm mỗi chủ thể tự bộc lộ quan điểm, thái độ, thói quen.. của bản thân, do đó các chủ thể có thể nhận thức được về nhau, qua đó tự đánh giá được về bản thân mình và đánh giá được người giao tiếp với mình. - Chức năng ảnh hưởng lẫn nhau trong giao tiếp sư phạm: Trên cơ sở nhận thức và đánh giá lẫn nhau và tự đánh giá được bản thân, trong giao tiếp sư phạm mỗi chủ thể còn có khả năng ảnh hưởng tác động lẫn nhau như tác động đến nhận thức, thái độ, hành vi - Chức năng phối hợp hoạt động sư phạm: Nhờ có quá trình giao tiếp sư phạm, các nhà giáo dục có thể phối hợp hoạt động để cùng nhau giải quyết một nhiệm vụ nào đó nhằm đạt tới mục tiêu chung của nhóm. - Chức năng giáo dục và phát triển nhân cách: Người học không thể tách mình khỏi môi trường nhà trường, bạn bè, thầy cô giáo, những người làm quản lý giáo dục... phạm vi giao tiếp sư phạm ngày càng được mở rộng. Qua đó cùng với hoạt động của mỗi cá nhân người học thì giao tiếp sư phạm giúp con người lĩnh hội được các tri thức, kỹ năng, kỹ xảo, năng lực. để từ đó hình thành nên nhân cách cho mình. Trang phục trong giao tiếp sư phạm Từ lâu trang phục, y phục đã được con người sử dụng trong giao tiếp, đặc biệt với người lạ (chưa quen biết). Tục ngữ có câu: Quen nhau tin dạ, lạ tin quần áo. Trang phục bao gồm quần, áo, mũ, nón, thắt lưng (da,), giày dép và đồ trang sức - Trang phục trong giao tiếp sư phạm được thể hiện qua các đặc trưng: + Kiểu (mô đen): giới tính, lứa tuổi, nghề nghiệp, vị trí xã hội, dân tộc, + Sắc mầu: thay đổi theo giới tính, lứa tuổi, nghề nghiệp, vị trí xã hội, dân tộc, cá nhân. * Với thầy cô giáo - Trong giao tiếp sư phạm, trang phục của thầy cô giáo cần đạt các yêu cầu sau: + Đúng kiểu cách ( mặc sơ-mi thì phải cho đuôi áo vào trong quần âu, có thắt lưng da và được giặt, là sạch sữ, phẳng phiu. Chân đi giày da, đầu tóc sạch sẽ chải gọn gàng, ), mặc không đúng kiểu dễ tạo cho đối tượng giao tiếp một nhận xét không thiện cảm (nhất là lần gặp mặt đầu tiên) như kệch cỡm, lập dị, Không đúng kiểu cách còn gây ra sự chú ý không chủ định ở đối tượng giao tiếp, dễ ảnh hưởng đến mục đích và nội dụng giao tiếp (kiểu cách của viên chức nhà nước đã được chính phủ quy định) + Sắc màu: Cần trang nhã, hài hòa (không lòe loẹt, sặc sỡ), tạo cảm giác an toàn, yên tĩnh nơi học sinh + Kiểu cách cùng với sắc màu trang phục của thầy cô đạt yêu cầu chuẩn mực lịch sự, văn minh để học sinh học tập và noi theo - Trang phục, bản thân nó không có ý nghĩa tâm lý, nhưng khi được thầy cô sử dụng thì nó phản ánh các nội dung tâm lý: + Tính chu đáo, cẩn thận hay cẩu thả, luộm thuộm + Ngăn nắp, gọn gàng hay tùy tiện + Cầu kỳ hay đơn giản + Tế nhị, kín đáo hay phô trương, hình thức, khêu gợi, + Đứng đắn, nghiêm chỉnh, lịch sự, tôn trọng mọi người Tóm lại, trang phục của thầy cô giáo cần đúng kiểu cách, sắc màu trang nhã, thể hiện được chuẩn mực trang phục của giáo viên được xã hội thừa nhận để các em noi theo và học tập. Trang phục là một phần định hướng giao tiếp, góp phần thành công trong giao tiếp sư phạm. * Về phía học sinh: Gần đây, một số trường phổ thông các cấp THCS, THPT ở các thành phố lớn tổ chức cho học sinh mặc đồng phục. Khi cơ sở vật chất khang trang, môi trường sư phạm chuẩn mực thì đồng phục tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh thực hiện tốt quyền hạn, trách nhiệm, bổn phận, nghĩa vụ của người học sinh (hạn chế bớt những hành vi xấu, tiêu cực) trong học tập và giao tiếp với mọi người. Nhưng nếu cơ sở vật chất thiếu thốn: nhà tranh, sân trường lầy lội, mái ngói dột nát, bàn ghế hỏng gẫy, mà mặc đồng phục thì thật không nên chút nào Học sinh nên mặc trang phục sạch sẽ, gọn gàng, đúng kiểu cách, sắc màu hài hòa, trang nhã khi đến trường. 4. Trở ngại tâm lý trong giao tiếp sư phạm Khi nói đến trở ngại tâm lý trong giao tiếp thông thường người ta cho rằng đó là các khó khăn tâm lý trong giao tiếp và thường dùng các thuật ngữ khác nhau như: ngăn cản, cản trở, hàng rào tâm lý.... để miêu tả nó. Trở ngại tâm lý trong giao tiếp là những cản trở tâm lý kìm hãm giao tiếp đạt hiệu quả. Tác giả B. D Parưghin cho rằng: hàng rào tâm lý được hiểu ngầm như các quá trình, các thuộc tính, các trạng thái của con người nói chung bao bọc tiềm năng trí tuệ, tình cảm của con người. Khi định nghĩa nội hàm khái niệm trở ngại tâm lý trong giao tiếp sư phạm người ta thường dựa vào một trong những thông số của hàng rào tâm lý, do vậy có thể hiểu khó khăn tâm lý trong giao tiếp là những trở ngại, rào cản, cản trở tâm lý, đòi hỏi con người phải nỗ lực để vượt qua trong quá trình tiếp xúc trao đổi thông tin. Trở ngại tâm lý trong giao tiếp sư phạm thường biểu hiện ở ba mặt: nhận thức thái độ - hành vi. - Nhận thức: là một trong những thành tố quan trọng của đời sống tâm lý con người. Nhận thức giúp con người hiểu biết về các sự vật, hiện tượng, từ đó bày tỏ thái độ, tình cảm và có hành vi tương ứng. Hoạt động giao tiếp sư phạm là hoạt động đa dạng, phức tạp. Do đó, trong quá trình giao tiếp sư phạm không phải lúc nào chủ thể giao tiếp cũng có nhận thức đúng đắn, đầy đủ về nó. Chính những nhận thức chưa đúng, chưa phù hợp là rào cản tâm lý gây nên những sai lầm trong giao tiếp sư phạm của cá nhân khi nhận thức về bản thân, nhận thức đối tượng giao tiếp. - Thái độ: Họ thường thiếu khả năng kiềm chế cảm xúc tình cảm của bản thân khi giao tiếp với người khác. - Hành vi: là bộ mặt đời sống tâm lý của con người. Đây là rào cản tâm lý biểu hiện cụ thể, dễ nhận thức nhất trong giao tiếp sư phạm như hành vi ứng xử thiếu tự tin, gò bó Ba mặt trên có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, là một thể thống nhất trong đời sống tâm lý của con người và trong giao tiếp sư phạm. Tuy nhiên có nhiều nguyên nhân khác nhau đã gây ra các trở ngại tâm lý trong giao tiếp sư phạm như - Hoàn cảnh giao tiếp mới lạ; - Tình huống giao tiếp bất ngờ, phức tạp; - Tập quán, thói quen trong giao tiếp khác nhau; - Hiểu biết chưa đầy đủ về đối tượng giao tiếp; - Làm tổn thương đối tượng giao tiếp; - Thiếu sự tôn trọng và cầu thị trong giao tiếp; Khái niệm nguyên tắc giao tiếp - Là hệ thống các quan điểm chỉ đạo, định hướng thái độ và hành vi ứng xử, đồng thời chỉ đạo việc lựa chọn các phương pháp, phương tiện giao tiếp của cá nhân. - Qua khái niệm trên ta thấy: - Nguyên tắc giao tiếp mang tính chất bền vững và tương đối ổn định. - Đó là những luật lệ cơ bản và bao hàm cách thức ứng xử của con người trong cuộc sống. Chúng định hướng cho hành vi của họ, kết hợp chặt chẽ với quan điểm của mỗi người về cuộc sống. Các nguyên tắc giao tiếp hợp lại định hướng hành động, điều chỉnh thái độ và phản ứng hành vi của mỗi người trong giao tiếp. - Nguyên tắc giao tiếp là kim chỉ nam cho quan hệ giao tiếp ứng xử giữa người với người, nó được hình thành từ thói quen vốn sống kinh nghiệm của cá nhân và được rèn luyện trong hoạt động. Nền tảng của nguyên tắc giao tiếp giữa người với người là mình vì mọi người, mọi người vì mình. Khái niệm nguyên tắc giao tiếp sư phạm - Là hệ thống những quan điểm chỉ đạo, định hướng thái độ và hành vi ứng xử, đồng thời chỉ đạo việc lựa chọn các phương pháp, phương tiện giao tiếp của giáo viên với học sinh, với đồng nghiệp và các lực lượng giáo dục khác. - Qua khái niệm trên ta thấy: + Nguyên tắc giao tiếp sư phạm là kim chỉ nam cho quan hệ giao tiếp ứng xử sư phạm giữa giáo viên với học sinh, giáo viên với giáo viên, giáo viên với các lực lượng giáo dục khác. Nó được hình thành từ vốn sống, kinh nghiệm nghề nghiệp và được rèn luyện trong quá trình tham gia vào hoạt động sư phạm. + Nguyên tắc giao tiếp sư phạm mang tính chất tương đối ổn định và bền vững, có tác dụng chỉ đạo, định hướng, điều chỉnh thái độ và các phản ứng hành vi của giáo viên trong quan hệ giao tiếp với học sinh, đồng nghiệp Các nguyên tắc sư phạm Trong quá trình giao tiếp sư phạm, người giáo viên cần phải tuân thủ các nguyên tắc giao tiếp sư phạm sau: - Tính mô phạm Thực chất của nguyên tắc này là sự mẫu mực trong nhân cách của người giáo viên. Đây cũng chính là điều kiện tiên quyết quyết định sự thành công trong giao tiếp sư phạm của người giáo viên. Tại sao lại như vậy? Bởi thầy giáo là nhân vật trung tâm của giáo dục. Toàn bộ kết quả của công tác giáo dục đều phụ thuộc vào nhân cách của người thầy giáo. Hàng ngày học sinh đều nhìn vào người thầy giáo để học tập, đánh giá. Không một quyển sách, không một lời giáo huấn, một sự khen thưởng hay trừng phạt nào lại có thể thay thế được ảnh hưởng trực tiếp của nhân cách người thầy giáo đến học sinh. Tại sao đối với cùng một đối tượng giáo dục, giáo viên này dùng mọi lời trách mắng, răn đe, thậm chí doạ nạt mà học sinh cũng chẳng nghe lời, còn giáo viên khác chỉ cần có mặt là mọi việc đâu vào đấy. Tại sao cùng một biện pháp sư phạm mà giáo viên sử dụng thì đem lại thành công tốt đẹp, còn giáo viên khác sử dụng lại không có kết quả Tất cả đều do nhân cách của người giáo viên quyết định. Bởi thế người ta mới khẳng định rằng, nghề thầy giáo là nghề dùng nhân cách để giáo dục nhân cách, tức là dùng nhân cách của ông thầy là công cụ, phương tiện để giáo dục nhân cách của học trò. Vì vậy muốn thành công trong hoạt động sư phạm thì trước tiên mỗi người giáo viên cần không ngừng rèn luyện mình để có một nhân cách mẫu mực. Sự mẫu mực trong nhân cách của người thầy giáo được thể hiện như sau: + Có đạo đức, tư thế, tác phong mẫu mực trước học sinh. Đạo đức, tư thế, tác phong mẫu mực cần thiết đối với tất cả mọi người, xong đặc biệt quan trọng đối với người giáo viên khi đứng trước học sinh bởi mọi hành vi, cử chỉ, điệu bộ của giáo viên đều không thể lọt qua cặp mắt quan sát tinh tường của hàng chục, hàng trăm học sinh. Những điều tốt của thầy, cô giáo được học sinh bắt chước và học tập. Còn những điều xấu của giáo viên thì sẽ bị các học trò phê phán, bình luận. Điều đó chứng tỏ đạo đức, tư thế, tác phong của người giáo viên là hết sức quan trọng. Do vậy, thầy, cô giáo phải là tấm gương sáng để học sinh noi theo. Chính vì thế mà khi sinh thời Bác Hồ đã luôn căn dặn: Các thầy giáo, cô giáo phải luôn luôn kiểu mẫu cho học sinh noi theo. + Người giáo viên cần có một cuộc sống mẫu mực, có cử chỉ đẹp, dáng điệu khoan thai, đàng hoàng, đĩnh đạc. Quần áo, cách ăn mặc bao giờ cũng giản dị, sạch sẽ, phù hợp với nghề nghiệp. Nơi ở cũng như chỗ làm việc phải luôn gọn gàng, ngăn nắp. Nói năng nhẹ nhàng, từ tốn, không có những lời lẽ cục cằn, thô lỗ. + Những nét cá tính, đạo đức, tư thế tác phong nói trên không chỉ chứng tỏ thái độ lịch sự, có văn hoá của người thầy giáo đối với học sinh, đồng nghiệp, phụ huynh mà còn lại sự tự trọng đối với bản thân của người giáo viên. + Sự mẫu mực trong nhân cách của người thầy giáo còn thể hiện ở cách đối với, giao thiệp với học sinh, đồng nghiệp, phụ huynh bao giờ cũng tỏ ra nhã nhặn, tế nhị, thận trọng, từ tốn và ý tứ trong các mối quan hệ. + Sự mẫu mực trong nhân cách của người thầy giáo là một trong những cơ sở đảm bảo uy tín cao của người giáo viên và có tác dụng quyết định đến việc hình thành nhân cách của học sinh, đồng thời phản ánh trình độ văn hoá của người giáo viên. Vì vậy mỗi thầy cô giáo phải không ngừng rèn luyện mình trở thành con người mẫu mực, có lương tâm trong sáng, có lí tưởng cao đẹp để gây được ấn tượng tốt đẹp trong lòng học sinh, phụ huynh, đồng nghiệp - Tôn trọng nhân cách của đối tượng giao tiếp Tôn trọng nhân cách của đối tượng giao tiếp tức là tôn trọng nhân cách của nhau. Điều đó có nghĩa là trong giao tiếp sư phạm, thầy và trò đều phải tôn trọng nhân cách của nhau. Tôn trọng nhân cách của nhau là tôn trọng phẩm giá, tâm tư, nguyện vọng của nhau, không ép buộc nhau bằng cường quyền, uy lực. Trong giao tiếp sư phạm, người thầy giáo tôn trọng nhân cách của học sinh được biểu hiện ở chỗ: + Coi học sinh (dù nhỏ hay lớn) đều là một con người. Vì thế họ có đầy đủ các quyền con người như quyền được học tập, được vui chơi, được lao động, được bình đẳng với các học sinh khác, với mọi người trong các mối quan hệ xã hội. + Để tôn trọng nhân cách của học sinh, người giáo viên không nên kiêu căng, tự phụ, tự cho mình giỏi hơn, có nhiều quyền lực hơn bởi nếu kiêu căng, tự phụ dễ làm nảy sinh tư tưởng, hành vi ứng xử coi thường học sinh, khinh bỉ họ và đi đến vi phạm nhân quyền của họ. + Biết lắng nghe ý kiến của học sinh, gợi lên những nhu cầu chính đáng của các em. Không cắt ngang lời các em bằng các cử chỉ, điệu bộ như xem đồng hồ, phẩy tay, nhìn đi chỗ khác khi học sinh nói, giáo viên hãy nghe cho hết ý với thái độ trân trọng, đừng ngắt lời, đừng tranh nói. Điều gì học sinh nói chưa rõ thì đề nghị các em nói lại, giáo viên chớ tự phụ cho rằng mọi cái mình đều biết rồi mà gạt đi không nghe hết. + Tôn trọng nhân cách của học sinh còn thể hiện rõ nét ở hành vi giao tiếp có văn hoá của người giáo viên. Bất luận trong trường hợp nào dù học sinh có phạm sai lầm đến đâu thì giáo viên cũng không nên dùng những lời lẽ để sỉ vả, nhục mạ, xúc phạm đến nhân cách của các em, nhất là ở nơi công cộng, chỗ đông người + Có thái độ ân cần, niềm nở, thể hiện các phản ứng biểu cảm của mình một cách chân thành, trung thực. + Tôn trọng nhân cách của học sinh còn thể hiện ở trang phục, đầu tóc của giáo viên gọn gàng, sạch sẽ, phù hợp với nghề nghiệp. Nếu trang phục của giáo viên luộm thuộm, nhàu nát, bẩn thỉu, đầu tóc quá cầu kỳ, kiểu cách chạy theo mốt đều là biểu hiện thiếu tôn trọng học sinh và thiếu tôn trọng bản thân. + Tôn trọng học sinh trước hết là phải trong ý thức thường trực của mỗi giáo viên đối với học sinh bởi tôn trọng học sinh chính là tôn trọng mình, tôn trọng nghề nghiệp của mình. + Còn học sinh, trong giao tiếp với các thầy, cô giáo cũng phải ý thức được rằng, cần phải tôn trọng thầy, cô giáo bởi thầy, cô giáo là người thay mặt gia đình, xã hội để dạy dỗ mình nên người. Cổ nhân có câu: Không thầy đố mày làm nên hoặc Nhất tự vi sư, bán tự vi sư ; Một ngày làm thầy, cả đời làm cha Từ những phân tích ở trên ta thấy, trong giao tiếp sư phạm cả thầy và trò đều phải tôn trọng lẫn nhau, tôn trọng nhân cách của nhau cũng chính là tôn trọng nhân cách của chính mình. Tuy nhiên người thầy giáo cần thể hiện trước để học sinh noi theo. - Có thiện chí trong giao tiếp với học sinh Thiện chí trong giao tiếp sư phạm là thể hiện đạo đức của người giáo viên khi tham gia vào quá trình giao tiếp. Đây chính là cái tâm, là lòng nhân hậu của người thầy giáo. Đó cũng chính là phẩm chất đạo đức của người giáo viên trong quan hệ với học sinh, đồng nghiệp Bản chất của cái thiện trong giao tiếp sư phạm của người giáo viên được thể hiện ở sự tin tưởng học sinh, đồng nghiệp luôn nghĩ tốt về họ, giành những tình cảm tốt đẹp và đem lại niềm vui cho họ, luôn động viên, khuyến khích họ làm việc tốt. + Thiện chí còn có nghĩa là giành những điều kiện thuận lợi cho học sinh thể hiện được ứng thú, cá tính của mình trong học tập, trong quan hệ với mọi người. Không nghĩ xấu về các em ngay cả khi các em vô tình vi phạm nội quy, quy định của trường, lớp đồng thời giành những thuận lợi cho cả đồng nghiệp, phụ huynh trong công việc, hoạt động + Thiện chí của người giáo viên trong giao tiếp sư phạm còn thể hiện ở sự công bằng trong nhận xét, đánh giá đồng thời đánh giá mang tính chất động viên, khuyến khích học sinh. Đây chính là cách tạm ứng niềm tin cho học sinh, khích lệ các em cố gắng vươn lên để xứng đáng với lòng tin mà giáo viên đã gửi gắm vào các em. Đây cũng chính là cách thức giáo dục theo phương châm Giáo dục đi trước sự phát triển trong giới hạn cho phép. Chính sự đánh giá công bằng, có tính chất khuyến khích đó đã nâng học sinh lên cao hơn cái hiện có một chút để tạo cho các em có một sức bật vươn lên phía trước, vươn tới sự hoàn thiện hơn, tốt đẹp hơn. Điều đó được thể hiện qua cách đánh giá của giáo viên với học sinh: Em còn có thể đạt được kết quả tốt hơn hoặc Nếu em cố gắng hơn một chút thì kết quả sẽ tốt hơn thế... - Đồng cảm trong giao tiếp sư phạm Nguyên tắc này được hiểu là thầy, cô giáo biết đặt vị trí của mình vào vị trí của học sinh, biết sống trong niềm vui, nỗi buồn của các em để cùng rung cảm, cùng suy nghĩ với các em. Chính nhờ sự đồng cảm với học sinh mà thầy, cô giáo mới hiểu được suy nghĩ và hành của học sinh, từ đó có những phương pháp ứng xử phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí của các em nhằm đạt được mục đích đề ra. Sự đồng cảm trong giao tiếp sư phạm có một vai trò quan trọng giúp cho thầy và trò hiểu biết lẫn nhau để từ đó ảnh hưởng tới nhau, rung cảm lẫn nhau, gắn bó với nhau khiến cho giao tiếp sư phạm của họ thành công hơn. Ngược lại với sự đồng cảm là cách giải quyết cứng nhắc, duy ý chí gây nên sự bực bội, cáu gắt, làm tổn thương tình cảm của nhau khiến cho khoảng cách giữa thầy và trò ngày càng xa và đương nhiên quá trình giao tiếp giữa họ bị gián đoạn, ngắt quãng để lại dấu ấn không tốt trong quan hệ thầy trò. - Có niềm tin trong giao tiếp sư phạm Một điều kiện tiên quyết của mọi sự tiếp xúc giữa con người với con người là tin tưởng ở đối tượng giao tiếp của mình. Trong giao tiếp sư phạm cũng vậy, thầy và trò chỉ đạt được mục đích khi cả hai bên đều có sự tin tưởng lẫn nhau. Trò tin vào thầy thì mới bộc bạch hết suy nghĩ và cảm nhận của mình về vấn đề này hay vấn đề khác, về những điều thầm kín, riêng tư của mình. Lúc đó các em coi thầy cô là những người bạn lớn tin cậy của mình, sẵn sàng giúp đỡ mình trong lúc khó khăn. Nếu mình chẳng may vấp ngã thì thầy cô là người nâng đỡ, vực mình dậy, chỉ rõ những lỗi lầm mà mình mắc phải và cách thức để vượt qua. Còn thầy cô cũng cần có niềm tin đối với học trò của mình rằng các em có lớn mà chưa có khôn, cần phải dạy dỗ, khuyên nhủ các em nhận thức rõ cái đúng, cái sai, cái cần học và cái không nên học để hình thành cho các em thói quen ứng xử có văn hoá với mọi người trong xã hội, với thầy cô, bạn bè. * Khái niệm phong cách giao tiếp - Là toàn bộ hệ thống các phương pháp, thủ thuật tiếp nhận, phản ứng hành động tương đối ổn định và bền vững của mỗi chủ thể và đối tượng trong giao tiếp, tạo nên sự khác biệt cá nhân. Từ khái niệm trên ta thấy trong phong cách giao tiếp có hai phần rõ rệt: - Phần tương đối ổn định: Là do sự ổn định tương đối của hệ thống các phương pháp, thủ thuật tiếp nhận, phản ứng hành động được quy định bởi chính cấu tạo cơ thể, cấu tạo tay, chân, đầu, cổ, hoạt động của hệ thần kinh và các giác quan, bởi nghề nghiệp, môi trường sống và các quan hệ xã hội tương đối ổn định. - Phần linh hoạt mềm dẻo: Sự linh hoạt mềm dẻo trong phong cách giao tiếp được quy định bởi những thay đổi về các quan hệ xã hội, vị trí xã hội mà cá nhân đảm nhiệm, nghề nghiệp, môi trường sống nhằm đảm bảo sự thích ứng với những đổi thay của môi trường nhất là môi trường xã hội. Như vậy phong cách giao tiếp là phong cách cá nhân được sử dụng trong quá trình tiếp xúc với mọi người xung quanh. * Khái niệm phong cách giao tiếp sư phạm - Là toàn bộ hệ thống các phương pháp, thủ thuật tiếp nhận, phản ứng hành động tương đối ổn định và bền vững của giáo viên và học sinh trong quá trình tiếp xúc nhằm truyền đạt và lĩnh hội các tri thức khoa học, vốn kinh nghiệm, kĩ năng, kĩ xảo nghề nghiệp, xây dựng và phát triển toàn diện nhân cách của học sinh. - Phong cách giao tiếp sư phạm cũng bao hàm hai phần như trên: + Phần ổn định tương đối: Bao gồm những tác phong, hành vi tương đối ổn định và bền vững do tính chất của hệ thần kinh và giác quan, do các phản xạ có điều kiện đã được củng cố khá bền vững quy định nên. Điều đó có nghĩa là những tác phong, những hành vi tập nhiễm lâu ngày đã được củng cố trở thành thói quen hành vi rất khó xoá bỏ. Chẳng hạn, hành vi khoanh tay trước ngực, cúi đầu chào người lớn của trẻ nhỏ. Hành vi này của trẻ được cha mẹ, người lớn dạy cho trẻ từ lúc còn nhỏ. Trong suốt quá trình lớn lên của trẻ, các hành vi này thường xuyên được lặp đi lặp lại trong cuộc sống trở thành thói quen của trẻ. Vì vậy, dù ở bất kì nơi đâu, trong hoàn cảnh nào hễ cứ gặp người lớn hơn là trẻ đều có thói quen chào hỏi lễ phép như vậy. Giờ đây khi đã trưởng thành, nhiều sinh viên vẫn có thói quen chào hỏi lễ phép như thế. Mặt khác, quan hệ xã hội được củng cố lâu ngày sẽ tạo nên thói quen giao tiếp. Chẳng hạn, làm thầy giáo lâu năm thường có tác phong mô phạm như: Lúc nào cũng ung dung thư thái, nói năng rõ ràng, rành mạch, cư xử tế nhị, quần áo gọn gàng, nơi làm việc ngăn nắp những thói quen giao tiếp này là một bộ phận của phong cách giao tiếp sư phạm của người giáo viên. + Phần linh hoạt mềm dẻo: Đó là những hành vi cử chỉ rất linh hoạt và cơ động, xuất hiện nhanh chóng, bất thường để giúp người giáo viên mau chóng thích ứng với sự biến động, hay thay đổi của môi trường làm việc (học sinh ở các lớp học khác nhau, khoá học khác nhau, trong các tình huống khác nhau, có độ tuổi khác nhau, trình độ phát triển trí tụê khác nhau, đặc điểm tâm sinh lí khác nhau), môi trường sống. Sự thay đổi của môi trường sống và môi trường làm việc là nguyên nhân trực tiếp làm thay đổi phong cách giao tiếp sư phạm của người giáo viên. Môi trường sống ở đây bao gồm: môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Chính môi trường xã hội đã quyết định sự linh hoạt và cơ động của cá nhân người thầy giáo và được thể hiện trong phong cách giao tiếp sư phạm của họ. Bên cạnh đó, sự thay đổi của các mối quan hệ xã hội cũng làm cho phong cách giao tiếp sư phạm của người thầy giáo biến đổi theo bởi vì, sự thay đổi các quan hệ xã hội, vị thế xã hội buộc người giáo viên phải có cách ứng xử cho phù hợp. Cụ thể một người trước đây chỉ là giáo viên bộ môn thì quan hệ giữa anh ta với các giáo viên khác chỉ đơn thuần là quan hệ đồng nghiệp, nay anh ta được bổ nhiệm làm phó hiệu trưởng của trường vì thế quan hệ của anh ta với các giáo viên khác đã có sự thay đổi, đó là quan hệ giữa người lãnh đạo với cấp dưới. Như vậy, quan hệ xã hội giữa họ đã có sự thay đổi, buộc anh ta phải thay đổi phong cách ứng xử của mình, bởi nếu không có phong cách ứng xử mới thì hoạt động quản lí lãnh đạo của anh ta sẽ không có hiệu quả hoặc có hiệu quả rất kém. Ứng xử là biểu hiện cụ thể của giao tiếp. Vì vậy khi phong cách ứng xử thay đổi thì cũng có nghĩa là phong cách giao tiếp sư phạm của người thầy giáo đó cũng có sự biến đổi theo. * Các loại phong cách giao tiếp sư phạm - Phong cách dân chủ trong giao tiếp sư phạm + Thực chất của phong cách dân chủ trong giao tiếp sư phạm là luôn luôn có sự tôn trọng lẫn nhau giữa thầy giáo và học sinh. Nhờ đó tạo ra bầu không khí tâm lí thân mật, gần gũi, cởi mở và quý trọng nhau, giải phóng được tư tưởng làm cho cả thầy và trò đều thoải mái, đồng thời phát huy được tính độc lập, sáng tạo của cả thầy giáo và học sinh. + Phong cách dân chủ trong giao tiếp sư phạm của người thầy giáo được biểu hiện như sau: Giáo viên coi trọng các đặc điểm tâm lí cá nhân, vốn kinh nghiệm sống, trình độ nhận thức, nhu cầu, hứng thú, động cơ của học sinh. Giáo viên ý thức được điều đó và hành động, ứng xử phù hợp với các nội dung trên. Nhờ đó dự đoán trước được mức độ phản ứng cũng như hành động của học sinh trong và sau quá trình giao tiếp sư phạm. Lắng nghe các ý kiến, nguyện vọng của học sinh, tôn trọng nhân cách của các em, đáp ứng kịp thời và có lời giải thích rõ ràng những nguyện vọng, những ý kiến của họ, luôn gần gũi các em, giải quyết nhanh chóng những vướng mắc trong quan hệ, sinh hoạt, trong học tập, trong công việc của các em, tạo ra sự tin tưởng của học sinh đối với giáo viên. Người giáo viên có phong cách dân chủ trong giao tiếp với học sinh là người luôn luôn tôn trọng học sinh, tạo cho học sinh có tính độc lập, sáng tạo, ham hiểu biết, kích thích hoạt động nhận thức, tìm tòi của học sinh, giúp học sinh xác định được vị trí, vai trò của mình trong nhóm bạn bè, trong học tập. Ý thức được trách nhiệm và bổn phận của người học sinh, người con đó chính là nguồn gốc của tự ý thức, tự giáo dục và tự rèn luyện bản thân tạo điều kiện để nhân cách của mình ngày càng phát triển, đáp ứng yêu cầu của xã hội. + Bên cạnh những ưu điểm trên, phong cách dân chủ trong giao tiếp sư phạm của người giáo viên cũng bộc lộ những hạn chế sau: Dân chủ trong giao tiếp sư phạm không có nghĩa là đề cao cá nhân hoặc theo đuôi những đòi hỏi không xuất phát tự lợi ích chung của mọi học sinh. Dân chủ không có nghĩa là nuông chiều thả mặc học sinh mà không tính đến những yêu cầu ngày càng cao của nhiệm vụ học tập và rèn luyện đạo đức cho học sinh. Dân chủ không phải là xoá đi ranh giới giữa thầy và trò để trở thành cá mè một lứa với nhau. Nhiều công trình nghiên cứu khoa học đã chứng minh rằng, phong cách dân chủ trong giao tiếp sư phạm đã mang lại hiệu quả cao trong dạy học và giáo dục học sinh. - Phong cách độc đoán trong giao tiếp sư phạm Đặc trưng của loại phong cách giao tiếp sư phạm này là thiếu sự tôn trọng lẫn nhau. Vì thế luôn tạo ra khoảng cách giao tiếp ngày càng xa giữa thầy và trò. Nội dung của phong cách giao tiếp sư phạm này thường xuất phát tự nội dung công việc, học tập hoặc hoạt động xã hội. Phong cách độc đoán trong giao tiếp sư phạm của người giáo viên được biểu hiện ở chỗ: + Giáo viên luôn coi thường và xem nhẹ các đặc điểm riêng về cá tính, nhận thức, nhu cầu, hứng thú của học sinh do xác định mục đích giao tiếp thường xuyên phát tự công việc và giới hạn thời gian thực hiện một cách cứng nhắc, luôn có những yêu cầu và đòi hỏi xa lạ không thể thực hiện được trong thực tế. Ở đây không phải giáo viên không hiểu được rằng, mỗi học sinh đều có một cá tính, nhận thức, hứng thú riêng ngược lại, giáo viên ý thức được điều đó rõ ràng nhưng do quá chú trọng vào công việc, đặt công việc lên trên hết, hơn nữa do thiếu tôn trọng nhau nên dẫn đến hiện tượng xem thường các đặc điểm tâm lí cá nhân, nhận thức của học sinh. Hơn nữa, ở giáo viên có loại phong cách giao tiếp này thường tồn tại quan điểm phải trị cho các học sinh này đến nơi đến chốn. Còn học sinh lại luôn có tâm thế chống đối ngầm hoặc chống đối ra mặt mọi hành vi độc đoán của giáo viên. Giáo viên có loại phong cách giao tiếp này cũng thường đánh giá học sinh một cách chủ quan, quan hệ giữa giáo viên và học sinh thuần tuý là quan hệ công việc. + Người giáo viên có phong cách độc đoán trong giao tiếp sư phạm thì khi giao tiếp với học sinh thường rất cứng nhắc, máy móc, không khoan nhượng. Trong giao tiếp công việc, họ thường không cho phép và rất hạn chế học sinh được đóng góp ý kiến vào các quyết định của mình, giao tiếp với học sinh chủ yếu bằng sử dụng quy chế hoặc mệnh lệnh, ít giành cho học sinh có điều kiện sáng tạo làm cho khoảng cách giữa thày và trò ngày càng xa, quan hệ giữa họ chỉ là quan hệ công việc một cách cứng nhắc, máy móc. + Phong cách độc đoán trong giao tiếp sư phạm của người thầy giáo đã làm mất đi sự tự do, kiềm chế sức sáng tạo và khả năng suy nghĩ của học sinh, làm cho tính thuyết phục và giáo dục nhau bằng tình cảm kém hiệu quả. + Tuy nhiên phong cách độc đoán trong giao tiếp giữa thầy và trò cũng có những tác dụng nhất định đối với những công việc đòi hỏi phải hoàn thành trong một thời gian ngắn, gấp rút, có hạn định, đồng thời có tác dụng đối với học sinh có kiểu khí chất linh hoạt, nóng nẩy thường có thói quen khi thực hiện công việc muốn dứt điểm nhanh chóng và muốn nhìn thấy kết quả công việc ngay. - Phong cách tự do trong giao tiếp sư phạm Phong cách này thể hiện sự linh hoạt, mềm dẻo, cơ động, dễ thay đổi theo đối tượng và hoàn cảnh giao tiếp, đôi khi có sự pha lẫn khéo léo ứng xử sư phạm của người giáo viên. Phong cách tự do trong giao tiếp sư phạm có ưu điểm là phát huy được tính tích cực của học sinh, kích thích các em tư duy độc lập, sáng tạo, làm cho học sinh luôn cảm thấy thoải mái trong học tập, hoạt động Biểu hiện của loại phong cách này: + Giáo viên dễ dàng thay đổi mục đích, nội dung và đối tượng giao tiếp. Chẳng hạn giáo viên đang nói chuyện dở về chủ đề này lại chuyển ngay sang chủ đề khác, hoặc đang nói với học sinh A thấy học sinh B đi qua lập tức kéo lại và nói chuyện ngay với em đó, bỏ mặc A đứng đấy. + Giáo viên không làm chủ được cảm xúc và diễn biến tâm lí của bản thân, thường hay phụ hoạ, bắt chước hoặc tỏ ra thông cảm quá mức với những khó khăn của học sinh. Giáo viên xác định mục đích giao tiếp không rõ ràng, nội dung giao tiếp không phân định, phạm vi giao tiếp rộng rãi nhưng mức độ nông cạn, hời hợt, ấn tượng không sâu sắc. + Người giáo viên có kiểu phong cách này dễ dàng gần gũi với học sinh nhưng nếu cứ tiếp diễn mãi kiểu phong cách giao tiếp này thì sẽ bị học sinh coi thường, dễ dẫn đến tình trạng cá mè một lứa, do vậy các em dễ có hành vi ứng xử vô lễ với giáo viên, phong cách giao tiếp này tạo ra sự đơn điệu, nhàm chán. Tóm lại, ba loại phong cách giao tiếp trên đều có những ưu điểm và nhược điểm nhất định. Tuỳ thuộc vào từng loại công việc, mục đích giao tiếp, tính cấp thiết của nội dung giao tiếp và phương tiện giao tiếp mà lựa chọn loại phong cách giao tiếp cho phù hợp nhằm đạt được hiệu quả cao trong giao tiếp sư phạm. 3.1.2. Khái niệm kĩ năng giao tiếp sư phạm Kĩ năng giao tiếp sư phạm là khả năng vận dụng các kiến thức, các kinh nghiệm hoạt động sư phạm của người giáo viên để thực hiện có kết quả quá trình tiếp xúc với học sinh làm cho hoạt động dạy học và giáo dục đạt được mục đích đề ra. Kĩ năng giao tiếp sư phạm là một dạng kĩ năng nghề nghiệp và được thể hiện trong lao động sư phạm của người thầy giáo. Kĩ năng giao tiếp sư phạm vừa thể hiện kĩ năng giao tiếp nói chung, vừa thể hiện các đặc trưng của hoạt động sư phạm (dạy học và giáo dục). Nó thực chất là sự phối hợp hài hoà giữa các chuẩn mực xã hội với những chuẩn mực của người thầy giáo. Có thể coi kĩ năng giao tiếp sư phạm là kĩ năng giao tiếp có văn hoá trong hoạt động sư phạm. Nói khác đi, người thầy giáo có kĩ năng giao tiếp sư phạm là người nắm được các chuẩn mực giao tiếp nói chung, chuẩn mực giao tiếp sư phạm nói riêng và vận dụng có kết quả trong tình huống giao tiếp cụ thể - đó là giao tiếp với học sinh để dạy học và giáo dục. Kĩ năng giao tiếp sư phạm là loại kĩ năng giao tiếp tổng hợp, trong đó bao gồm nhiều kĩ năng thành phần. Đây cũng là loại kĩ năng giao tiếp bậc cao mà đỉnh của nó chính là sự khéo léo ứng xử sư phạm đến mức trở thành nghệ thuật giao tiếp ứng xử sư phạm. 3.3. Một số kĩ năng giao tiếp sư phạm của giáo viên trong tiếp xúc với học sinh 3.3.1. Kĩ năng định hướng giao tiếp sư phạm Là khả năng dựa vào sự biểu lộ bên ngoài (cử chỉ, điệu bộ, ngữ điệu, thanh điệu) mà phán đoán về nhân cách cũng như mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh. Định hướng giao tiếp gồm: Định hướng trước khi giao tiếp, định hướng lúc bắt đầu tiếp xúc và định hướng trong quá trình giao tiếp. Kĩ năng định hướng trước khi giao tiếp là những thao tác tư duy, trí tuệ (bao gồm các thao tác phân tích, tổng hợp, các thủ thuật ghi nhớ) nhằm xây dựng mô hình tâm lí giả định về một học sinh hay một giáo viên nào đó và các phương án ứng xử mà giáo viên tạo ra trên cơ sở vốn sống, vốn kinh nghiệm nghề nghiệp của bản thân để phán đoán trước, lường trước những phản ứng có thể xảy ra của học sinh, đồng nghiệp trong quá trình giao tiếp. Khi xây dựng mô hình tâm lí giả định về đối tượng giao tiếp (học sinh, đồng nghiệp) giáo viên không nên định kiến với họ cho dù là quen thuộc. Muốn xây dựng mô hình tâm lí về người sẽ tiếp xúc với mình (học sinh, đồng nghiệp) thì giáo viên cần có những thông tin cần thiết về người đó như: tên học sinh, học lớp nào, học giỏi hay kém bộ môn nào, ngoan hay hư, phụ huynh làm nghề gì Trong giao tiếp sư phạm, để định hướng có kết quả tốt thì mỗi giáo viên cần tạo cho mình một thói quen xây dựng mô hình tâm lí giả định trong nhận thức trước khi tiếp xúc với học sinh, phụ huynh Chỉ khi giáo viên tiếp xúc trực tiếp với học sinh (hoặc phụ huynh, đồng nghiệp) thì giá o viên mới biết được mô hình tâm lí giả định mà mình đã xây dựng đúng hay sai so với con người thực. Lúc đó trong đầu óc của giáo viên diễn ra quá trình điều chỉnh các chi tiết sai so với người thực, đồng thời tiếp tục điều chỉnh, điều khiển hành vi ứng xử của mình đối với học sinh. Các thao tác trí tuệ điều chỉnh xảy ra rất nhanh nhiều khi giáo viên không kịp nhận thức được sự điều chỉnh đó. Trong quá trình giao tiếp trực tiếp với học sinh đòi hỏi người giáo viên phải có kĩ năng định hướng trong quá trình giao tiếp. Thực chất đó là sự thành lập các thao tác trí tụê cơ động, linh hoạt của giáo viên phù hợp với những thay đổi liên tục của thái độ, hành vi, cử chỉ mà học sinh phản ứng trong quá trình giao tiếp. Ở đây giáo viên cần nhớ, học sinh cũng là một chủ thể giao tiếp. Do nhiều nguyên nhân khác nhau, các em có thể thay đổi thái độ, quan điểm, nhu cầu của mình. Vậy ngay thời điểm đó giáo viên cũng phải kịp thời thay đổi hướng tiếp xúc và có những phương án ứng xử mới cho phù hợp thì mới đạt được mục đích. Kĩ năng này rất cần thiết trong quá trình giao tiếp sư phạm để tạo ra niềm tin và sự thiện cảm của học sinh đối với giáo viên bởi nó không làm cho học sinh bị hụt hẫng, bị bất ngờ do giáo viên quá cứng nhắc tạo ra. 3.2.2. Kĩ năng gây ấn tượng ban đầu trong giao tiếp sư phạm Trong một cuộc giao tiếp bất kỳ cũng như trong giao tiếp sư phạm, khi lần đầu tiên tiếp xúc với một người, một học sinh thì ngay từ cái nhìn đầu tiên đã cho ta một ấn tượng về vẻ bề ngoài của họ, từ diện mạo bên ngoài (tướng mạo, trang phục, cách cư xử) đến cử chỉ, điệu bộ, phong cách ấn tượng này được gọi là ấn tượng ban đầu. Vậy ấn tượng ban đầu là gì? Ấn tượng ban đầu là hình ảnh tâm lí tổng thể về diện mạo bên ngoài, cử chỉ điệu bộ, phong cách và một số nét tính cách nhất định mà giáo viên -chủ thể giao tiếp thu nhận được về học sinh đối tượng giao tiếp trong lần gặp gỡ đầu tiên. Ấn tượng ban đầu không chỉ được hình thành ở giây phút đầu tiên của cuộc tiếp xúc. Bởi trong những giây phút đầu tiên ấy ấn tượng mà người giáo viên có được chỉ đơn thuần là những hình ảnh bề ngoài của học sinh mà giáo viên cảm nhận được qua việc nhìn thấy, nghe thấy bằng các giác quan trong giây phút gặp gỡ ban đầu. Sau đó họ cứ tiếp tục tiếp xúc với nhau thì sẽ để lại ấn tượng về phong cách ứng xử, cách thức hành động, trình đô nhận thức cũng như một số nét tính cách ban đầu được bộc lộ ra nhiều trong giao tiếp cùng nhau. Vì thế ấn tượng ban đầu được hiểu là ấn tượng về đối tượng giao tiếp trong lần gặp gỡ đầu tiên. Ấn tượng ban đầu được tạo nên bởi 3 thành phần: - Thành phần cảm tính: Gồm trang phục, cử chỉ, điệu bộ, cách cư xử - Thành phần lôgic: Tính cách, phong cách giao tiếp - Thành phần cảm xúc: Hài lòng hay không hài lòng, thích hay không thích Trong đó thành phần cảm tính chiếm ưu thế. Mặc dù thành phần chủ yếu của ấn tượng ban đầu là thành phần cảm tính nhưng nó vẫn giữ một vai trò quan trọng ở chỗ: - Là điều kiện để phát triển mối quan hệ giao tiếp giữa thầy giáo với học sinh, giữa người với người bởi nó là cửa ngõ của mọi quá trình giao tiếp, giao tiếp sư phạm nếu gây được ấn tượng ban đầu tốt đẹp thì giao tiếp sẽ thành công, góp phần thiết lập và duy trì mối quan hệ bền vững giữa người với người, giữa thầy với trò ngược lại, nếu ấn tượng ban đầu không tốt đẹp thì sẽ làm giảm hiệu quả của giao tiếp và đương nhiên mối quan hệ giữa những người cùng tham gia giao tiếp, giao tiếp sư phạm sẽ lỏng lẻo. - Ấn tượng ban đầu thể hiện sự đánh giá và thái độ của chủ thể, của thầy giáo đối với đối tượng giao tiếp và đối với học sinh. - Là hướng dẫn viên của quá trình giao tiếp sư phạm bởi sau khi hình thành ấn tượng ban đầu về nhau rồi thì cả giáo viên và học sinh sẽ tiếp tục thu nhận thêm các thông tin mới về nhau để tăng cường sự đánh giá ban đầu. Vì thế những thông tin mâu thuẫn với ấn tượng ban đầu thường khó được các cá nhân chấp nhận, bởi vì cá nhân chịu ảnh hưởng của hiệu ứng hào quang (khi chủ thể giao tiếp có ấn tượng tốt và đánh giá tốt về đối tượng giao tiếp thì những đặc điểm tiêu cực của họ bị lu mờ đi), hiệu ứng liên tục (khi chủ thể giao tiếp đã nhìn thấy một lần một hành vi nào đó của đối tượng giao tiếp thì lần sau cũng có xu hướng nhìn thấy hành vi đó ở họ). Có kĩ năng này thì người thầy giáo sẽ biết cách gây ấn tượng ban đầu phù hợp, giúp cho họ nhận biết, đánh giá các biểu hiện bề ngoài và cả một số nét tính cách của học sinh một cách chính xác trong lần gặp gỡ đầu tiên, không ngộ nhận về các em, để từ đó hình thành ấn tượng ban đầu về học sinh một cách khách quan. Tâm lí người có tính chủ thể, do đó hình ảnh mà giáo viên xây dựng về học sinh thường mang tính chủ quan, không đầy đủ do lượng thông tin thiếu lại chưa có tính xác thực. Ngoài ra, tâm thế và các hiệu ứng tri giác (hiệu ứng ban đầu, hiệu ứng tích cực và hiệu ứng bối cảnh) cũng có ảnh hưởng nhiều tới việc hình thành ấn tượng ban đầu trong tri giác con người bởi con người. Tác động của chúng nhiều khi mạnh đến mức làm sai lệch độ chính xác của ấn tượng ban đầu. Người thầy giáo có kĩ năng gây ấn tượng ban đầu thường có những biểu hiện sau: - Xây dựng được ấn tượng ban đầu tốt đẹp với học sinh, phụ huynh hình thành ở họ sự quý mến, sự ngưỡng mộ, sự tin tưởng, tôn trọng đối với người thầy giáo và không ít thầy cô giáo đó say này đã trở thành thần tượng của học sinh. - Bước đầu thiết lập được các mối quan hệ tốt đẹp với học sinh, phụ huynh, tạo cảm giác tin tưởng và tôn trọng lẫn nhau giữa thầy và trò, giữa thầy giáo với phụ huynh, rút ngắn được khoảng cách tâm lí trong giao tiếp sư phạm. - Biết lựa chọn và sử dụng trang phục, cách cư xử, các phương tiện ngôn ngữ và phi ngôn ngữ phù hợp với đối tượng giao tiếp và hoàn cảnh giao tiếp. Trong thực tiễn hoạt động giao tiếp, có những trường hợp giáo viên được chuẩn bị trước cho lần gặp gỡ đầu tiên với học sinh, phụ huynh chẳng hạn ra mắt lớp chủ nhiệm, lớp giảng dạy, gặp gỡ phụ huynh theo lịch hẹn trước. cũng có những trường hợp ấn tượng ban đầu được hình thành một cách tình cờ, không có sự sắp đặt hoặc chuẩn bị trước. Do đó người giáo viên cần chủ động có những cách thức riêng để xây dựng ấn tượng ban đầu cho mình. Tuy nhiên dù trong trường hợp nào đi nữa để hình thành ấn tượng tốt trong lần gặp gỡ đầu tiên thì người giáo viên không chỉ chú ý tới dáng vẻ bề ngoài mà còn phải quan tâm đến những nét đẹp trong cách ứng xử, thái độ, vẻ đẹp tâm hồn Cụ thể: - Trang phục gọn gàng, sạch sẽ, lịch sự và phù hợp với thân hình thể hiện sự tự trọng, thái độ nghiêm túc, trang điểm nhẹ nhàng để tôn thêm nét hoàn mĩ, khắc phục những hạn chế trên khuôn mặt, cũng như vóc dáng theo phương chấm: đẹp, đứng đắn, hợp lứa tuổi, môi trường Trang phục và trang điểm phải phù hợp với dáng vẻ của bản thân, phù hợp với đối tượng và hoàn cảnh giao tiếp. - Thái độ trong lần gặp gỡ đầu tiên cần thể hiện sự cởi mở, thân thiện, lịch sự và khiêm tốn, bình tĩnh, tự tin. - Ánh mắt ấm áp, thân thiện. Nét mặt vui tươi, luôn sẵn sàng nở nụ cười thể hiện sự thích thú. Điều đó sẽ tạo được không khí thân thiện, cởi mở, hoà đồng và tự tin hơn. - Giọng nói của giáo viên phải vừa đủ nghe, rành mạch, khiến học sinh dễ tiếp thu, không nói quá nhanh hoặc quá chậm, lên giọng và xuống giọng khi cần thiết cũng giúp cho việc tiếp thu của học sinh nâng lên rõ rệt. - Các nghi thức giao tiếp như: Chào hỏi, bắt tay, xưng hô cần đúng chuẩn mực, phù hợp với vai trò xã hội và trong nghề nghiệp của mình. - Mở đầu cuộc trò chuyện với học sinh, phụ huynh một cách tự nhiên. Hãy khen ngợi họ bất cứ khi nào có thể nhưng tránh lạm dụng. Giáo viên hãy đưa ra những lời khen đúng lúc và chân thực. - Cần có sự hiểu biết nhất định về học sinh (tên, lớp, sở trường) thông qua việc thu thập thông tin nếu được chuẩn bị trước. Nếu là cuộc gặp gỡ tình cờ thì cần khai thác một số thông tin cá nhân của học sinh trong quá trình giao tiếp với họ. Ngoài ra, trong lần đầu gặp gỡ, giáo viên luôn đúng giờ sẽ tạo ấn tượng tốt cho học sinh. Thậm chí nên đến sớm hơn để có thời gian chuẩn bị. Trong giao tiếp sư phạm, thầy giáo hãy cố nhớ tên học sinh thường xuyên sử dụng chúng bởi gọi tên học sinh khi giao tiếp với mình tức là thể hiện sự tôn trọng, quan tâm tới em đó. Chắc chắn sẽ để lại trong đầu óc học sinh những thiện cảm đặc biệt. 3.3.3. Kĩ năng lắng nghe Là khả năng vận dụng kiến thức và kinh nghiệm của giáo viên vào việc quan sát và tập trung chú ý lắng nghe học sinh nói để hiểu nội dung ngôn ngữ nói và những suy nghĩ của các em. Đồng thời giúp các em nhận biết được rằng họ đang được quan tâm và chia sẻ. Kĩ năng lắng nghe có ý nghĩa rất quan trọng trong giao tiếp nói chung và giao tiếp sư phạm nói rêing. Bởi vì nhờ có kĩ năng lắng nghe mà cả sinh viên và học sinh tiếp nhận được nội dung giao tiếp và hiểu thông tin một cách chính xác để tương tác với nhau có hiệu quả nhằm đạt được mục đích giao tiếp. Có kĩ năng này thì giáo viên có thể nâng cao được khả năng nắm bắt thông tin, đánh giá và giải quyết các tình huống giao tiếp sư phạm một cách đầy đủ, chính xác hơn. Từ đó tạo dựng được niềm tin và xây dựng mối quan hệ tốt đẹp giữa giáo viên và học sinh, giữ giáo viên với phụ huynh trên cơ sở hiểu, cảm thông và chia sẻ. Người giáo viên biết lắng nghe học sinh nói thì bao giờ cũng được học sinh yêu quý bởi vì sự lắng nghe chân thành của giáo viên khiến học sinh, phụ huynh có cảm giác được trút bầu tâm sự một cách thoải mái với người mà họ rất tin tưởng, đồng thời giúp ho họ nhận biết được rằng họ đang được quan tâm và chia sẻ. Nhờ có kĩ năng lắng nghe mà giáo viên thể hiện được sự tôn trọng đối với học sinh, phụ huynh và tôn trọng chính mình. Chính điều này có tác dụng giáo dục, nhắc nhở cả học sinh, phụ huynh thể hiện sự lắng nghe trở lại với thông tin của người giáo viên. Ngược lại, nếu cả giáo viên và học sinh đều không biết lắng nghe thì mối quan hệ giữa họ sẽ dễ bị đổ vỡ, cả hai bên sẽ không hiểu biết nhau, đương nhiêu giao tiếp với nhau sẽ không thành công. Vì vậy, tác giả Bentley đã nói: Cách tốt nhất để hiểu người khác là lắng nghe anh ta. Do đó việc biết lắng nghe và có kĩ năng lắng nghe có thể thoả mãn một trong những nhu cầu cơ bản nhất của con người. Người giáo viên có kĩ năng lắng nghe thường có những biểu hiện sau: - Nhìn vào mặt người nói. - Im lặng nhiều hơn nói, không ngắt lời người khác (học sinh, phụ huynh) khi họ đang nói, không nói chen ngang lời nói của họ. - Không làm vệic khác trong khi đang nghe. - Tập trung chú ý để quan sát hành vi, cử chỉ của học sinh - Có cử chỉ gật đầu hoặc bật thành tiếng đúng rồi, vâng, cái đầu ngẫm nghĩ, hoặc thốt lên có thế chứ, hoặc khen ngợi - Biết lắng nghe còn thể hiện ở sự phân biệt nhanh, đúng những thay đổi của âm tiết, ngữ điệu, nhịp điệu ở lời nói, cách dùng từ lặp đi lặp lại, dùng từ đồng nghĩa, trái nghĩa. - Nở nụ cười lúc cần thiết, nét mặt lúc rạng rỡ, lúc lạnh lùng hoà theo dòng biểu cảm của đối tượng giao tiếp. Có lúc thể hiện thái độ nghi ngờ hoặc phản bác. 3.3.4. Kĩ năng kiểm soát cảm xúc của bản thân Là khả năng làm chủ cảm xúc của mình, biết điều khiển, điều chỉnh các cảm xúc của bản thân cho phù hợp với đối tượng giao tiếp và hoàn cảnh giao tiếp. Kĩ năng này rất quan trọng đối với giáo viên bởi vì: - Giúp cho giáo viên kiểm soát được hành động, hành vi, lời nói của mình, tránh nói hoặc làm những việc gây tổn thương cho học sinh, phụ huyh và cho chính mình. - Là một trong những yếu tố có ý nghĩa quyết định đến việc hình thành, duy trì hay ngắt quãng mối quan hệ giữa giáo viên với học sinh, phụ huynh - Giúp giáo viên không bị lôi cuốn một cách thụ động theo tình huống giao tiếp, có khả năng xử lý các tình huống giao tiếp sư phạm bất ngờ xảy ra một cách điềm tĩnh, thuyết phục, có ý nghĩa giáo dục. - Cải thiện được sức khoẻ thể chất và sức khoẻ tinh thần cho giáo viên, khi họ buộc phải đối mặt với nhiều áp lực của cuộc sống, của việc dạy học và giáo dục học sinh. Người giáo viên có kĩ năng kiểm soát cảm xúc của bản thân tốt là người: - Biết tự kiềm chế, che dấu được tâm trạng khi cần thiết. - Có khả năng theo dõi được các biểu hiện và các mức độ cảm xúc của mình trong quá trình giao tiếp sư phạm. - Bộc lộ cảm xúc của bản thân với học sinh, phụ huynh bằng lời nói, hành vi, cử chỉ phù hợp. - Chế ngự và điều chỉnh các cảm xúc của bản thân một cách phù hợp. - Người giáo viên có kĩ năng kiểm soát cảm xúc của bản thân là người luôn chủ động trong quá trình giao tiếp sư phạm, không có hiện tượng vui, buồn quá trớn. Muốn kiểm soát các cảm xúc tiêu cực (tức giận, cáu kỉnh, tự ti) thì người giáo viên cần sử dụng một số cách sau đây: thay đổi ý nghĩa của vấn đề, thay đổi giải pháp, thay đổi thể chất, thay đổi chú ý. 3.3.5. Kĩ năng điều khiển, điều chỉnh quá trình giao tiếp sư phạm Là khả năng vận dụng các tri thức và các kĩ thuật giao tiếp để thu hút học sinh, tìm ra đề tài giao tiếp, duy trì nó, xác định được nguyện vọng, hứng thú của các em, từ đó điều khiển, điều chỉnh bản thân và học sinh nhằm đạt được mục đích giao tiếp. Việc điều khiển, điều chỉnh diễn ra rất phức tạp và sinh động trong quá trình giao tiếp sư phạm bởi lẽ có rất nhiều thành phần tâm lí tham gia vào đó, trước hết là hoạt động nhận thức, tiếp đến là thái độ và hành vi ứng xử. Sự phối hợp giữa nhận thức, thái độ và hành vi không phải lúc nào cũng đồng nhất, có lúc rất nhịp nhàng hợp lí, nhưng cũng có lúc tưởng chừng như ngẫu nhiên. Nhiều lúc hành vi như là phép thử của nhận thức, có khi nhận thức và hành vi ứng xử trái ngược nhau. Chẳng hạn một giáo viên đã công tác lâu năm, có nhiều kinh nghiệm nhưng vẫn có những cử chỉ vụng về, hành vi lúng túng khi gặp lại học sinh cũ bây giờ là một lãnh đạo cấp cao. Trong giao tiếp sư phạm, giáo viên và học sinh đều là các chủ thể và đối tượng giao tiếp. Họ trao đổi thông tin, cảm xúc với nhau, đồng thời có ảnh hưởng và tác động qua lại lẫn nhau. Vì vậy, sự điều khiển, điều chỉnh trong giao tiếp sư phạm bao gồm cả sự điều khiển, điều chỉnh bản thân chủ thể và sự điều khiển, điều chỉnh đối tượng giao tiếp. Kĩ năng điều khiển, điều chỉnh bản thân của giáo viên chủ thể giao tiếp được biểu hiện như sau: - Giáo viên ý thức rõ ràng mục đích giao tiếp, hướng hành vi và lời nói của mình theo nội dung và mục đích giao tiếp đặt ra trước đó. - Đưa ra các chủ đề (đề tài), dẫn dắt, duy trì và chuyển đề tài tiếp xúc đồng thời kiểm soát được tốc độ giao tiếp và chủ động kết thúc giao tiếp khi thấy mục đích giao tiếp đã đạt được. - Điều chỉnh được mục đích giao tiếp sư phạm tuỳ thuộc vào diễn biến của quá trình này. Có phản ứng phù hợp với hoàn cảnh và tình huống giao tiếp cũng như sự phản hồi của học sinh. - Nhận biết và điều chỉnh được các diễn biến tâm lí của bản thân, kiềm chế hoặc bộc lộ cảm xúc của bản thân phù hợp với đối tượng và hoàn cảnh giao tiếp. Có các hành vi, cử chỉ phi ngôn ngữ phù hợp. Ngoài việc điều khiển, điều chỉnh bản thân, người giáo viên còn có kĩ năng điều khiển, điều chỉnh học sinh đối tượng giao tiếp của mình. Điều đó được biểu hiện như sau: - Biết thu hút học sinh hướng vào nội dung giao tiếp đồng thời dẫn dắt họ theo mục đích giao tiếp đề ra. - Biết tạo ra cảm xúc tích cực cho học sinh trong quá trình giao tiếp sư phạm đồng thời có thể thúc đẩy, kìm hãm hoặc dẫn dắt học sinh chuyển hướng quá trình giao tiếp sư phạm. - Có khả năng thuyết phục học sinh, phụ huynh, đồng nghiệp tranh thủ sự đồng tình, ủng hộ của họ đồng thời biết cách động viên, an ủi, chia sẻ khó khăn với họ. Từ những biểu hiện trên cho thấy, muốn điều khiển, điều chỉnh được bản thân và học sinh thì người giáo viên phải gây được ấn tượng ban đầu tốt đẹp với học sinh, phụ huynh kiểm soát được cảm xúc của bản thân, biết sử dụng hợp lí các phương tiện giao tiếp nói khác đi, kĩ năng điều khiển, điều chỉnh bản thân trong giao tiếp sư phạm là loại kĩ năng giao tiếp tổng hợp, trong nó bao gồm nhiều kĩ năng thành phần. Chúng phối hợp và hỗ trợ nhau để cùng thực hiện mục đích của hoạt động sư phạm. Vì thế muốn thực hiện tốt kĩ năng này thì người giáo viên phải hiểu rõ mục đích giao tiếp, nắm vững các nguyên tắc giao tiếp sư phạm, hiểu được đặc điểm tâm lí và đặc điểm cá nhân của học sinh để có thể phác thảo được chân dung tâm lí của các em, sử dụng các phương tiện giao tiếp khác nhau để tác động đến học sinh, tập trung chú ý để quan sát các diễn biến tâm lí của học sinh, chuẩn bị tâm thế cho quá trình giao tiếp sư phạm 3.4. Mối quan hệ giữa các kĩ năng giao tiếp sư phạm Để quá trình giao tiếp sư phạm thành công, nhanh chóng đạt được mục đích đề ra thì trong quá trình giao tiếp, người giáo viên cần sử dụng phối hợp nhiều kĩ năng giao tiếp sư phạm chứ không sử dụng thuần tuý một kĩ năng nào. Bởi vì mỗi kĩ năng giao tiếp sư phạm chỉ có một vai trò nhất định chứ không thay thế nhau được. Mặt khác, các kĩ năng này có mối quan hệ chặt chẽ và ràng buộc lẫn nhau, bổ sung và hỗ trợ cho nhau, là điều kiện và kết quả của nhau. Chẳng hạn, phải chuẩn bị tốt thì mới chủ động gây được ấn tượng ban đầu tốt đẹp với học sinh, phụ huynh... mới điều khiển, điều chỉnh được họ, hướng họ và chủ đề giao tiếp. Muốn hiểu học sinh, phụ huynh thì phải lắng nghe họ, phải kiểm soát được cảm xúc của bản thân Trong các kĩ năng giao tiếp sư phạm nói trên có những kĩ năng chỉ vận dụng được trong một số hoàn cảnh cụ thể (ví dụ: kĩ năng gây ấn tượng ban đầu) nhưng cũng có những kĩ năng phải thực hiện thường xuyên suốt quá trình giao tiếp sư phạm (kĩ năng lắng nghe, kĩ năng kiểm soát cảm xúc của bản thân, kĩ năng điều khiển, điều chỉnh quá trình giao tiếp sư phạm). Vì vậy muốn thành công trong hoạt động sư phạm, muốn trở thành người giáo viên giỏi thì cần phải thường xuyên rèn luyện các kĩ năng giao tiếp sư phạm cùng với việc trau dồi các tri thức chuyên môn và tri thức nghiệp vụ sư phạm bởi đó là những điều kiện quan trọng không thể thiếu trong hoạt động sư phạm của người thầy giáo.