Ý nghĩa của việc nghiên cứu thi pháp văn học thiếu nhi

TRƯỜNG ĐẠI HỌC PHẠM VĂN ĐỒNG KHOA SƯ PHẠM TỰ NHIÊN BÀI GIẢNG VĂN HỌC 2 THI PHÁP HỌC – THI PHÁP VĂN HỌC DÂN GIAN DÙNG CHO HỆ CĐ NGÀNH GIÁO DỤC TIỂU HỌC HỌ VÀ TÊN GV: Th.sĩ BỘ MÔN Nguyễn Thị Hồng Liên : Giáo dục Tiểu học Quảng Ngãi, tháng 5 /2016 1 MỤC LỤC  LỜI NÓI ĐẦU Chương 1: Một số vấn đề thi pháp học 1. Thi pháp và thi pháp học 2. Thi pháp nhân vật 3. Thi pháp không gian, thời gian nghệ thuật 4. Thi pháp chi tiết nghệ thuật 5. Thi pháp cốt truyện, kết cấu 6. Thi pháp giọng điệu và lời văn nghệ thuật Chương 2: Những đặc điểm thi pháp của một số thể loại văn học dân gian 1. Thi pháp văn học dân gian 2. Thi pháp truyện dân gian 2.1. Đặc điểm thi pháp của thể loại thần thoại 2.2. Đặc điểm thi pháp của truyện truyền thuyết lịch sử 2.3. Đặc điểm thi pháp truyện cổ tích 2.4. Đặc điểm thi pháp truyện ngụ ngôn 2.5. Đặc điểm thi pháp truyện cười 3. Thi pháp văn vần dân gian 3.1. Đặc điểm thi pháp của tục ngữ 3.2. Đặc điểm thi pháp của câu đố 3.3. Đặc điểm thi pháp của ca dao  TÀI LIỆU HỌC TẬP  PHỤ LỤC: CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP THỰC HÀNH 2 Trang 3 4 4 8 9 12 13 15 17 18 19 20 23 27 29 32 32 36 46 51 52 LỜI NÓI ĐẦU Bài giảng Văn học 2 do các tác giả ở Tổ Giáo dục Tiểu học, Trường Đại học Phạm Văn Đồng biên soạn với mục đích trang bị cho sinh viên những hiểu biết nhất định về thi pháp học nói chung, thi pháp văn học dân gian nói riêng nhằm dạy tốt môn Tiếng Việt ở trường tiểu học trên tinh thần "dạy văn qua môn Tiếng Việt", đồng thời có thể vận dụng vào nghiên cứu những tác phẩm văn học dành cho trẻ em trong và ngoài nhà trường. Công trình là sự kế thừa những kiến thức lí luận về thi pháp, thi pháp học của các chuyên gia nghiên cứu đi trước. Tuy nhiên khi vận dụng vào tìm hiểu văn học được dạy trong chương trình tiểu học, chúng tôi đã có những điều chỉnh cho phù hợp với đặc trưng của đối tượng nghiên cứu, khảo sát và đối tượng tiếp nhận bài giảng này. Tổng số thời gian của chuyên đề là 30 tiết [2 tín chỉ] với 2 chương chính: Mở đầu chương Thi pháp học: trình bày những vấn đề cơ bản về mặt thi pháp của các sáng tác văn học như: Quan niệm nghệ thuật về con người, không - thời gian nghệ thuật, cốt truyện, kết cấu và ngôn từ nghệ thuật trong văn học; chương 2: Thi pháp văn học dân gian: trình bày những vấn đề đặc điểm của thi pháp truyện dân gian [thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, ngụ ngôn, truyện cười] trên phương diện cốt truyện, nhận vật, thời gian và không gian nghệ thuật; đặc điểm thi pháp văn vần dân gian [tục ngữ, câu đố] và ca dao trên phương diện ngôn ngữ, thể thơ, cấu tứ, nhân vật trữ tình, không gian và thời gian nghệ thuật. Lần đầu tiên, tài liệu được biên soạn theo chương trình và phương pháp mới, chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót nhất định. Chúng tôi mong nhận được nhiều ý kiến chỉ giáo, góp ý để có thể hoàn thiện thêm nhằm cung cấp tài liệu học tập cho sinh viên, và những ai quan tâm đến vấn đề còn rất mới mẻ này. Chúng tôi trân trọng cám ơn. Quảng Ngãi tháng 5 năm 2016 Tác giả Th.sĩ Nguyễn Thị Hồng Liên  QUY ƯỚC VỀ VIẾT TẮT - Vhdg: Văn học dân gian - Nxb: Nhà xuất bản - PK : Phong kiến - XH : Xã hội 3 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ THI PHÁP HỌC 1. THI PHÁP VÀ THI PHÁP HỌC 1.1. Khái niệm về thi pháp Việc xác định khái niệm thi pháp cũng có nhiều quan niệm. Ở đây chỉ trình bày cách hiểu đơn giản nhất về thuật ngữ thi pháp như sau: Theo lối chiết tự: Chữ “thi” dùng để chỉ toàn bộ văn học nói chung chứ không riêng về thơ; Chữ “pháp” chỉ phương pháp, phép tăc làm văn, làm thơ. Vậy “thi pháp” có nghĩa là hệ thống các nguyên tắc, biện pháp xây dựng hình tượng, tổ chức tác phẩm, sử dụng ngôn từ để tạo thành tác phẩm nghệ thuật. Theo nghĩa hẹp: thi pháp là sự tổng hợp các thành tố [hoặc các cấp độ] của hình thức nghệ thuật của tác phẩm ngôn từ: Cốt truyện, kết cấu, các hiện tượng ngôn ngữ nghệ thuật, nhịp và vần. Theo nghĩa rộng, thi pháp không chỉ có những thành tố kể trên mà còn bao gồm cả những vấn đề loại hình, thể tài, những nguyên tắc và phương pháp phản ánh thực tại và các phạm trù: không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật, quan niệm nghệ thuật của tác giả về thế giới và con người. 1.2. Khái niệm về thi pháp học Thuật ngữ “thi pháp học”[poétique, poetics, 诗 学] có nguồn gốc từ tiếng Hi Lạp “Poietike”, chỉ một lĩnh vực tri thức về các quy tắc chuyên ngành sáng tác nghệ thuật, phân loại về thể loại nghệ thuật, thể hiện tập trung trong công trình Poetica của Aristote [384 – 322]. Thi pháp học thực tế không phải là mới mẻ mà nó đã có từ thời Arixtốt, nhà mĩ học cổ đại Hi Lạp [khoảng 2400 năm về trước], đã đặt những viên gạch nền móng cho khoa thi pháp học của nhân loại qua cuốn “Nghệ thuật sáng tác” [Poetika – nghĩa là sáng tạo]. Và được phát triển, biến tướng qua nhiều thế kỷ dưới nhiều dạng thức khác nhau. Ở phương Tây, lịch sử phát triển của lý luận văn chương đã có một tiến khá dài, trong đó có những công trình mang nội dung khá cụ thể về thi pháp: * “Cuốn nghệ thuật thơ ca” của Boileau [Boalo 1636-1717] được xem như là những nguyên tắc căn bản của thi pháp chủ nghĩa cổ điển thế kỷ XVII. * “Tựa kịch Cromwell” của Huygo được xem như cương lĩnh sáng tác của chủ nghĩa lãng mạn. * “Tựa tấn trò đời” của Balzac trở thành nguyên tắc cơ bản của chủ nghĩa hiện thực. Tuy nhiên, lý luận về thi pháp như một ngành chuyện biệt thì thực sự mới chỉ hình thành từ thế kỷ XX và phát triển một cách mạnh mẽ ở Liên Xô [vào những năm 20] 4 với những tên tuổi lẫy lừng như Vichto Sôlốpxki, V.Êykhonbam và dần tới những năm 60 thì thi pháp học mới thực sự ảnh hưởng sâu rộng trong giới văn học Phương Tây với nhiều nhà nghiên cứu tên tuổi: Bakhtine, Jakobson. Lịch sử lý luận văn học Á Đông, nhiều vấn đề khá cụ thể của thi pháp cũng đã được đề cập tới từ trong sách “Tả truyện” của nho gia. Hay những ý kiến về thi pháp thơ của Lưu Hiệp trong “Văn tâm điêu long”. Ở Việt Nam, thuật ngữ thi pháp mới chỉ được làm quen vào những năm 80 của thế kỉ XX với những công trình nghiên cứu của PGS. Tiến sỹ Trần Đình Sử như Thi pháp thơ Tố Hữu [1987], Những thế giới nghệ thuật thơ [1995] Thi pháp Truyện Kiều [2002]...đã làm chấn động giới nghiên cứu, tạo nên một cơn sốt nghiên cứu thi pháp học. Đầu thế kỷ XX, Thi pháp học hiện đại hình thành và chia làm nhiều khuynh hướng: Thi pháp học thể loại, Ngôn ngữ - Hình thức, Cấu trúc - Ký hiệu học, Phê bình Mới, Thi pháp học văn hóa - lịch sử. Thi pháp học ở Việt Nam cũng có đầy đủ các khuynh hướng trên nhưng bước đường phổ biến khá gập ghềnh. Mãi đến cuối thế kỷ XX, nó mới trở thành một phong trào nghiên cứu sâu rộng. Thi pháp học là bộ môn khoa học của ngành nghiên cứu văn học chuyên nghiên cứu hình thức nghệ thuật tác phẩm văn chương [đặc trưng, tổ chức, các phương thức, phương tiện, nguyên tắc làm nên giá trị thẩm mĩ của văn học trong tính chỉnh thể của văn bản. Đó là lĩnh vực nghiên cứu quy luật nội tại của tác phẩm, cấu tạo và phong cách, nó phân biệt [chứ không đối lập] với các lĩnh vực nghiên cứu khác]. Thi pháp về thực chất là hệ thống ngôn ngữ [kí hiệu] nghệ thuật, mang tính mở. Nếu thi pháp là nguyên tắc nằm bên trong tác phẩm văn học thì thi pháp học là một khoa học dùng để phát hiện, khám phá các nguyên tắc thi pháp ấy. 1.3. Đối tượng và phương pháp ngiên cứu của thi pháp 1.3.1. Đối tượng Nếu xưa nay chúng ta quen với cách khám phá các tác phẩm nghệ thuật theo lối truyền thống như giới thiệu, cảm nhận, đánh giá, phân tích các yếu tố nghệ thuật riêng lẻ thì ở thi pháp học hiện đại có cái nhìn và cách khám phá hoàn chỉnh, cụ thể và cách tiếp cận văn chương với quy luật phổ quát hơn. Xét theo chỉnh thể thế giới nghệ thuật, thi pháp học nghiên cứu các phạm trù thi pháp phản ánh các yếu tố, các thuộc tính của thế giới nghệ thuật nói chung và của thế giới nghệ thuật nói riêng. Các phạm trù đó là thế giới nghệ thuật, quan niệm nghệ thuật về con người, không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật, biến cố nghệ thuật, điểm nhìn nghệ thuật, hình tượng tác giả, cốt truyện, kết cấu, nhịp điệu, giọng điệu, lời văn… thì - Đối tượng của thi pháp học trước hết là các nguyên tắc thi pháp. Xét tác phẩm văn học là một hình thái ý thức xã hội; tác phẩm văn học là một hiện tượng ngôn ngữ, dưới sự tổ chức hình thức mang tính nội dung của sáng tác văn học, thì 5 đối tượng của thi pháp học không phải là hình thức mang tính cấu trúc, quan điểm ngôn ngữ mà là hình thức mang tính nội dung. - Đối tượng của thi pháp học còn là hình thức mang tính nội dung. + Nội dung của văn học tức là cuộc sống được ý thức và là ý thức về cuộc sống. + Hình thức của văn học tức là tính xác định của cuộc sống được ý thức và của ý thức về cuộc sống. Như vậy giữa hình thức và nội dung có mối quan hệ sâu sắc: nghiên cứu hinh thức tức là nghiên cứu tính xác đinh của nội dung. Do gắn với nội dung nên hinh thức là cụ thể. Cần phân biệt ý đồ với nội dung [tức điều muốn nói và điều đã nói]. Cái trước là một nội dung tiềm tàng, chưa có hình thức nghệ thuật, còn cái sau là nội dung đã được hình thức hoá. Do đó ta nói ở đây là nội dung được xác định trong hình thức chứ không phải nội dung trong ý nghĩa của người sáng tác. Còn hình thức là hình thức của nội dung, mang nội dung cụ thể. Tức là cuộc sống được ý thức và sự tự ý thức về cuộc sống thông qua hình thức nghệ thuật. Vì vậy khi khám phá tác phẩm văn học dưới góc độ thi pháp ta sẽ thấy rằng hình thức nghệ thuật luôn gắn với tính hệ thống, tính quan niệm và tính chất tinh thần. Hoàn toàn không mang tính riêng lẻ. Cũng chính vì vậy mà tác phẩm văn học được soi rọi sẽ hiện hữu khả năng phản ánh đời sống của một hình thức nghệ thuật được sự giới hạn và chiều sâu ở từng góc độ thẩm mỹ của nó. Bên cạnh đó nó còn giúp ta thấy được sự vận động và phát triển của tư duy, tính xác định của nội dung tác phẩm. Từ đó nâng cao khả năng cảm thụ cho người đọc với tác phẩm văn học được khám phá. Trong văn học, hình thức có những đặc điểm như sau: a] Hình thức mang tính quan niệm [tính quan niệm của thi pháp] Hình thức của một tác phẩm nghệ thuật không đơn giản là những thủ pháp phương tiện, chất liệu, mà là những thủ pháp, phương tiện, chất liệu mang tính quan niệm. Chẳng hạn trong Truyện Kiều, khi miêu tả Kiều, Nguyễn Du viết “Làn thu thuỷ nét xuân sơn…”, khi miêu tả Tú bà thì “Thoắt trông lờn lợt màu da…”; hai cách miêu tả đó xuất phát từ quan niệm thẩm mĩ của Nguyễn Du về hai loại nhân vật [nhân vật “đấng bậc”: đấng tài hoa, bậc tài danh, đấng anh hùng, và nhân vật “vô loài”]. Như vậy tính quan niệm về thi pháp là những hình thức miêu tả các hiện tượng đời sống cụ thể, cảm tính trên cơ sở một kiểu quan niệm cảm nhận nhất định về thế giới. Cho nên để miêu tả những người, những cảnh, những sự vật cụ thể trong văn học bao giờ cũng có quan niệm trước về chúng, biết phải miêu tả chúng bắt đầu từ đâu, kết thúc ở đâu. Vì vậy các hình thức thi pháp đều thấm nhuần một quan niệm nhất định về thế giới và con người. b] Hình thức có tính hệ thống [tính hệ thống của thi pháp] Thi pháp là một hệ thống hình thức nhằm tạo ra một thế giới nghệ thuật nhất định, thế giới nghệ thuật phản ánh thế giới thực tại cho nên cấu trúc của nó bao gồm các yếu tố: con người, không gian thời gian, đồ vật, ngôn ngữ… đều mang phẩm chất nghệ thuật, khác hẳn với thực tại. Trong hệ thống thi pháp, quan niệm con người có vai trò chủ đạo và 6 chi phối các yếu tố khác. Ví dụ, nhân vật trong truyện cổ tích được xem là chưa có đời sống nội tâm [bởi con người xuất hiện như một cộng đồng xã hội. Nó tiêu biểu cho một phẩm chất nào đó, là hiện thân của một quy ước xã hội] thì tương ứng với nó truyện chưa có thời gian quá khứ và tương lai, chưa có ngôn ngữ, có sắc thái tâm lí nhân vật. Câu chuyện được kể theo trật tự tự nhiên. Còn tiểu tuyết hiện đại được quan niệm là có đời sống nội tâm thì nhà văn có thể kể từ đoạn giữa truyện, truyện có thời gian quá khứ, có lời độc thoại của nhân vật v.v… Nghệ thuật là một hệ thống tự ý thức về đời sống của con người, trong đó mối quan hệ giữa chủ thể cùng điểm nhìn của nó với thế giới được ý thức là bất biến. Nếu thay đổi điểm nhìn thì toàn bộ thế giới được miêu tả cũng thay đổi theo [ví dụ: trong văn học cổ điển Việt Nam, điểm nhìn của các nhà văn là “Thiên Nhân tương cảm” do đó trong thơ văn chỉ xuất hiện một con người đứng trước đất trời. Vì thế lối trữ tình trong thơ cổ điển cũng theo lối “Thể trọng” nghĩa là nói căm hờn thì “bầm gan tím ruột”, nói buồn thì “đứt ruột, héo gan”…Nhưng sang đến văn học hiện thực phê phán thì không còn con người hô ứng với thiên nhiên nữa mà là con người xã hội ]. Đó là tính tự điều chỉnh của hệ thống thi pháp. Những đặc điểm trên cho thấy cần nghiên cứu thi pháp trong tính hệ thống, qua các yếu tố và mối quan hệ qua lại của chúng. 1.3.2. Phương pháp nghiên cứu thi pháp. a] Xác lập các phạm trù thi pháp lí thuyết: các phạm trù thi pháp phản ánh các phương diện, yếu tố của thế giới nghệ thuật trên hai cấp độ. Một là cấp độ thế giới hình tượng [có quan niệm nghệ thuật về con người, không thời gian nghệ thuật, biến cố, chi tiết, nhân vật, người kể chuyện…]. Hai là cấp độ văn bản ngôn từ [có các hình thức lời văn trực tiếp, gián tiếp, điểm nhìn trần thuật, giọng điệu, hình thức kịch hoá, trần thuật, tính đa thanh, lời độc thoại nội tâm, tính đối thoại trong các hình thức…]. b] Nghiên cứu và khái quát các phạm trù thi pháp cụ thể. c] Vận dụng phương pháp hệ thống d] Phương pháp quy nạp, khái quát, so sánh, đối chiếu. 1.3.3. Ý nghĩa của việc nghiên cứu thi pháp - Khả năng phản ánh đời sống của một hình tượng. - Thấy sự vận động và phát triển của tư duy nghệ thuật. - Nâng cao khả năng cảm thụ cho người tiếp nhận. Chúng ta đã biết bản chất của văn học là phản ánh đời sống bằng hình tượng, chính vì vậy mà hình tượng nghệ thuật là linh hồn của tác phẩm văn học nghệ thuật. Nghệ thuật khẳng định vẻ đẹp tâm hồn con người, do đó nghiên cứu tác phẩm văn học là nghiên cứu thế giới tinh thần do con người sáng tạo ra và đó cũng chính là hình thức tồn tại của tác phẩm nghệ thuật. Cho nên khi nghiên cứu tác phẩm văn học dưới góc độ thi pháp sẽ giúp chúng ta tránh được và hạn chế được việc chia tách tác phẩm theo cấu trúc văn bản để nghiên cứu mà phải nhìn một cách vừa cụ thể vừa tổng quát về hình tượng nghệ thuật ở từng mảng của nó như quan niệm nghệ thuật về con người, thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật, màu sắc nghệ thuật, hình tượng tác giả trong tác phẩm... Chẳng hạn khi 7 tìm hiểu con người trong văn học Việt Nam hiện đại ta sẽ thấy mỗi tác giả có cách quan niệm riêng về con người trong tác phẩm của mình. Con người trong tác phẩm của Ngô Tất Tố có hai dạng con người là con người oan trái [nhưng rất đẹp] và con người tạo ra oan trái. Con người trong tác phẩm Nam Cao là con người bán dần sự sống để duy trì sự sống vì vậy mà con người trong tác phẩm của Nam Cao luôn có ý thức về tâm trạng. Và nó sẽ khác hoàn toàn với con người vũ trụ, con người chí khí, con người tỏ lòng...trong văn học trung đại. Như ai cũng biết Kiều bị bán vào lầu xanh chịu bao tủi nhục ê chề. Nhưng khi Từ Hải xuất hiện cứu nàng thì cái "lầu xanh" ấy lập tức biến thành "lầu hồng". Vì màu hồng có cảm giác đem lại sự hạnh phúc ấm áp cho con người và người con gái kia vẫn là một con người danh giá trong tâm khảm tác giả. Ngược lại màu trắng sẽ biểu hiện đầy đủ sự tang tóc thê lương, lạnh lẽo và cả sự trong trắng của linh hồn người trinh nữ. “Sáng nay vô số lá vàng rơi Người gái trinh kia đã chết rồi Có một chiếc xe màu trắng đục Hai con ngựa trắng xếp hàng đôi Đem đi một chiếc quan tài trắng Và những bông hoa trắng lạnh người Theo bước những người khăn áo trắng Khóc hồn trinh trắng mãi không thôi.” [Viếng hồn trinh nữ - Nguyễn Bính] Bên cạnh những vấn đề trên, dưới góc nhìn thi pháp ta còn có cách nhìn chi tiết hơn ở các khía cạnh như cốt truyện, tình tiết truyện, kết cấu, thi pháp thể loại, thi pháp ngôn ngữ trong tác phẩm văn học một cách hoàn thiện hơn. Vấn đề thi pháp học là một vấn đề lớn không phải trong vài bài viết mà nói hết được. Nhưng ngày nay, có thể nói đây là một trong những món ăn tinh thần thời thượng. Nó rất cần thiết trong việc nghiên cứu cũng như giảng dạy văn học trong nhà trường. Nó giúp chúng ta khám phá một cách chính xác các cấu trúc hình thức mang tính nội dung của tác phẩm văn học, phục vụ cho việc tìm hiểu nội dung tác phẩm một cách đích thực, hoàn toàn không có sự gán ghép hoặc cảm nhận thiếu cơ sở. Bên cạnh đó nó còn giúp chúng ta hiểu đủ, hiểu đúng các tác phẩm văn chương trong quá trình phát triển tư duy nghệ thuật, đánh giá đúng tư duy nghệ thuật của mỗi tác phẩm văn chương và hình tượng tác giả. Nhưng không sa vào hình thức chủ nghĩa. 2. THI PHÁP NHÂN VẬT 2.1. Nhân vật văn học – chức năng và cấu trúc. 2.1.1. Nhân vật văn học là hình thức thể hiện con người trong văn học - Với ý nghĩa văn học là nhân học thì toàn bộ văn học đều là sự biểu hiện con người. Song tập trung hơn hết văn là sự thể hiện con người qua hình thức nhân vật. - Nhân vật văn học có thể là người mà cũng có thể là loài vật, đồ vật, cây cỏ. 8 - Xét theo vai trò, vị trí trong tác phẩm ta có thể chia ra: Nhân vật hành động [kẻ làm nên mọi việc trong tác phẩm]. Nhân vật kể chuyện – người thuyết minh, miêu tả trần thuật câu chuyện cho người đọc. Nhân vật trữ tình – người bộc lộ cảm xúc thầm kín của mình trong tác phẩm. Các hình thức nhân vật này cũng pha trộn nhau: vừa là nhân vật hành động, vừa là người kể chuyện, vừa tự sự vừa trữ tình. 2.1.2. Chức năng chung của nhân vật văn học là khái quát các quy luật về nhân cách, vừa tổ chức tác phẩm, vừa biểu hiện quan niệm tác giả về cuộc đời, vừa bày tỏ tư tưởng, thái độ trước cuộc sống [ví dụ]. Do vậy, khi nghiên cứu nhân vật văn học cần nhìn nhận toàn diện chức năng của nó trong thế giới nghệ thuật. 2.1.3. Cấu trúc của nhân vật văn học. a] Nhân vật văn học là một sáng tạo của nhà văn và được giới thiệu dần dần. Nhân vật văn học được cấu tạo bởi các yếu tố sau: - Nhân vật văn học thường có cái tên: tên riêng hay tên viết tắt, hoặc gọi theo đặc điểm, nghề nghiệp… Đó là điểm để quy tụ các hành động, ý nghĩ khác nhau của một người. - Nhân vật có tính cách, tính khí, mục đích xuyên suốt các hoạt động của nó. - Nhân vật có ngoại hình, nội tâm, diện mạo, được biểu hiện trực tiếp hay gián tiếp. b] Xét về mặt vận động thì nhân vật là người khắc phục trở ngại của môi trường [thể loại tự sự]. Nhân vật trong tác phẩm tự sự không tách rời với biến cố, cốt truyện. 2.2. Thi pháp nhân vật Để nghiên cứu thi pháp nhân vật ta có thể xem xét rất nhiều yếu tố của nó. Nhưng ở đây ta chỉ dừng lại ở các khía cạnh sau: 2.2.1. Chân dung – ngoại hình: đây là phương diện thể hiện thi pháp khá rõ nét. Đọc một chân dung ta tìm hiểu quan niệm nghệ thuật được mã hoá và cách thức mã hoá của nó [ví dụ: chân dung Thuý Vân trong Truyện Kiều thể hiện tính chất cao quý, phi phàm của con người. Chân dung Chí Phèo là sản phẩm của hoàn cảnh]. 2.2.2. Hành động – việc làm: hành động việc làm là phạm vi hoạt động của con người, cách biểu hiện phẩm chất của nó trong thực tiễn. Trong văn học, hành động – việc làm của nhân vật là biểu trưng tính chất nhân cách của nó, đồng thời cũng là biểu hiện cách hiểu con người của tác giả, là sự đánh giá con người về mặt văn hoá [ví dụ: nhân vật sử thi thường hành động vì nghĩa vụ, danh dự]. 2.2.3. Ngôn ngữ: ngôn ngữ nhân vật phụ thuộc vào quan niệm nghệ thuật về nhân vật [ví dụ: nhân vật trong cổ tích chưa có ngôn ngữ của mình, nếu có thì cũng mang hình thức rất đặc biệt – vần vè. Nhân vật văn học hiện đại mang nội dung và hình thức cá tính, tâm lí cá nhân]. 3. THI PHÁP KHÔNG GIAN, THỜI GIAN NGHỆ THUẬT Trong hiện thực, thời gian và không gian vận hành theo quy luật tự nhiên [gần - xa, sớm – tối, xuân – hạ – thu – đông…]. Trong sáng tạo nghệ thuật, người nghệ sĩ cũng có 9 thể sử dụng những chất liệu của không gian, thời gian tuân theo sự vận hành của tự nhiên ấy. Nhưng khi đi vào nghệ thuật thời gian, không gian đã được lựa chọn sắp xếp tổ chức sáng tạo lại thông qua quá trình chủ quan của người nghệ sĩ đó là thời gian, không gian nghệ thuật. 3.1. Thi pháp không gian nghệ thuật 3.1.1. Khái niệm: Không gian nghệ thuật là phạm trù của hình thức nghệ thuật, là phương thức tồn tại và triển khai của thế giới nghệ thuật. Không gian nghệ thuật bao giờ cũng gắn liền với cảm xúc và mang ý nghĩa nhân sinh. Vì thế không gian nghệ thuật trở thành phương tiện chiếm lĩnh đời sống và trở thành ngôn ngữ, biểu tượng nghệ thuật. Ví dụ: khi Tố Hữu viết “Ở đâu u ám quân thù Nhìn lên Việt Bắc Cụ Hồ sáng soi Ở đâu đau đớn giống nòi Nhìn lên Việt Bắc mà nuôi chí bền” thì Việt Bắc đã trở thành một hình tượng tượng trưng. Là một hiện tượng nghệ thuật. 3.1.2. Đặc điểm của không gian nghệ thuật - Không gian trong tác phẩm nghệ thuật ngoài ba chiều còn có chiều không gian tâm tưởng – không gian của cảm xúc, của hồi tưởng, của ước vọng [ví dụ: Giữa hai đứa mênh mông là biển rộng], nên đó là một không gian tượng trưng, ước lệ. - Không gian nghệ thuật không giản đơn là không gian vật chất mà chủ yếu là tái hiện lại không gian tinh thần – chứ không phải là một hiện tượng cơ giới máy móc [nói cách khác đó là hình tượng không gian]. Vì thế, không gian nghệ thuật thường mở ra một trường nhìn từ một điểm nhìn, cách nhìn. Không gian này có thể rất mênh mang [trông vời trời biển mênh mang…] cũng có khi rất hẹp [ai đem ta đến chốn này, bên kia là núi bên này là sông]. Không gian này cũng có viễn cảnh, giá trị tình cảm. - Không gian nghệ thuật có nhiều lớp: không gian vũ trụ, không gian xã hội, không gian địa lí, không gian con người [có 2 bình diện: nơi con người cư ngụ và tất cả những gì tâm tưởng con người có thể đạt đến]. Tất cả những vấn đề của không gian nghệ thuật ta thấy nó thể hiện rất rõ trong các thể loại văn học. Thần thoại luôn gắn với không gian định tính, cổ tích gắn với không gian không cản trở, thơ cổ điển gắn với không gian vị trí... Có điều khác với thời gian, không gian nghệ thuật còn bị chi phối rất nhiều bởi tính dân tộc, tâm lý dân tộc. Chẳng hạn ta thấy rất cụ thể cái hồn tính đó trong hai câu thơ trong bài Qua Đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quan “Nhớ nước đau lòng con cuốc cuốc Thương nhà mỏi miệng cái gia gia” Người Việt thường rất ngại đi xa vì nơi chốn nhau cắt rốn chính là nơi sống ở thác về của mỗi con người, nơi đó có tất cả những gì quý báu nhất của tâm hồn. Cũng vì lẽ đó 10 mà chuyến vào Nam nhậm chức Cung trung giáo tập là một việc hết sức khó khăn nhưng không thể từ chối được. Qua Đèo Ngang, một không gian quạnh quẽ hoang sơ dễ làm cho con người cảm thấy cô độc, chạnh lòng mà nhớ thương da diết. Tiếng chim cuốc, chim đa đa kêu chiều là tiếng gọi bầy lẻ bạn của đôi lứa sau một ngày đi kiếm ăn, đó cũng là tiếng lòng kín đáo của người phụ nữ đi xa nhớ nhà nhớ chồng ở nơi xứ lạ quê người. Cái không gian địa lý tràn ngập trong không gian tâm tưởng, không gian tâm tưởng chan hòa bất tận vào không gian vị trí của con người. 3.1.3. Biểu hiện của không gian nghệ thuật - Biểu hiện bằng các không gian điểm mang tính ước lệ, tượng trưng như Tây Trúc, làng quê, trong nhà, ngoài vườn… - Biểu hiện bằng các từ không gian vốn đã mã hoá sẵn về ý nghĩa trong đời sống: trên cao, dưới thấp, rộng, hẹp, quanh co… - Không gian được biểu hiện ở kích thước, tầm nhìn gần xa: Thể hiện tập trung vào cái nhìn, điểm nhìn, điểm quan sát: xa, gần, cao , thấp… và điểm nhìn thời gian [nhớ lại, dạo ấy, bây giờ…] cũng là chiều thứ tư của không gian. 3.2. Thời gian nghệ thuật 3.2.1. Khái niệm: Thời gian nghệ thuật là một phạm trù của hình thức nghệ thuật, thể hiện phương thức tồn tại và triển khai của thế giới nghệ thuật. Hay nói cách khác thời gian nghệ thuật là một hình tượng thời gian được sáng tạo nên trong tác phẩm nghệ thuật. Thời gian được dùng làm phương tiện nghệ thuật để phản ánh đời sống. 3.2.2. Đặc điểm của thời gian nghệ thuật: - Thời gian nghệ thuật cũng có 3 chiều như thời gian khách quan [sáng, trưa, chiều tối, quá khứ, hiện tại, tương lai…]. Ngoài thời gian khách quan, thời gian nghệ thuật luôn mang cảm xúc và ý nghĩa nhân sinh. Nó mang đầy tính chất chủ quan. - Thời gian nghệ thuật mang tính chất tự do hơn thời gian khách quan. Nó có thể đảo ngược [thời gian có thể rong ruổi ngược xuôi, đảo chiều một cách tự do], không hoàn toàn phụ thuộc vào thời gian vật lý. Nó luôn đóng vai trò là hình thức tồn tại, hình thức triển khai hành động, cảm thụ trong tác phẩm nghệ thuật. Trong thời gian nghệ thuật luôn tồn tại hai lớp là thời gian trần thuật và thời gian được trần thuật. Trong thời gian trần thuật lại bao gồm nhiều thời gian khác nhau như thời gian nhân vật, thời gian tâm lý, thời gian tập thể, thời gian lịch sử, thời gian sự kiện... các thời gian này đi cùng với các chiều [quá khứ - Tương lai - hiện tại] để tạo nên cấu trúc thời gian hoàn chỉnh cho mỗi tác phẩm văn học. Ta thử đọc đoạn thơ sau của Nguyễn Văn Tài “Không còn trẻ để cùng hoa phượng vỹ Và cùng em trầm lặng dưới sân trường Mùa hạ thoáng ngậm ngùi trong ý nghĩ Dặm đường đời em có vẹn yêu thương?” 11 [Trích Đường tim - Nguyễn Văn Tài] Bốn câu thơ mang một chuỗi thời gian tâm trạng, đứng ở cái thời gian "không còn trẻ" để nhìn một dấu ấn kỷ niệm "hoa phượng vỹ" và lui dần về quá khứ" cùng em trầm lặng dưới sân trường" rồi lại trở về hiện tại mùa hạ...ngậm ngùi và ý nghĩ trôi dần vào một tương lai nào đó đầy sự lo lắng pha chút trách hờn "Dặm đường đời em có vẹn yêu thương". Một đoạn thơ ngắn nhưng có sự tổ chức thời gian tâm lý để làm nổi bật tâm trạng của nhân vật trữ tình, đưa người thưởng thức trôi theo mạch, nhịp của thời gian phiêu bồng lãng đãng vốn dĩ của dòng đời đầy bất trắc. 3.2.3. Biểu hiện của thời gian nghệ thuật - Thời gian nghệ thuật được xây dựng theo cách cảm nhận thời gian của con người hoặc được tạo thành bởi bởi quan hệ các sự kiện, các đoạn thời gian của sự kiện, hay tương quan của thời gian miêu tả. - Thông qua các trạng từ chỉ thời gian [ngày xửa ngày xưa, dạo ấy, cách đây không lâu…], các từ chỉ đoạn thời gian, cách tính thời gian, hay được chỉ bằng các dấu hiệu thời gian như tuổi trẻ, tuổi già, xuân hạ, thu đông, tiếng chuông chùa, phiên chợ ngày lễ kỉ niệm… 3.3. Vận dụng phân tích không - thời gian nghệ thuật trong một số tác phẩm. Phân tích thi pháp không gian, thời gian trong tác phẩm tức là khám phá mô hình không gian – thời gian và ngôn ngữ không thời gian trong tác phẩm nghệ thuật đó để giúp ta hiểu thêm cách biểu hiện của tác phẩm. Ví dụ: “Chiều hôm nhớ nhà” – Bà huyện Thanh Quan “Chiều về bảng lảng bóng hoàng hôn Tiếng ốc xa đưa vẳng trống dồn Gác mái ngư ông về viễn phố Gõ sừng mục tử lại cô thôn Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi Dặm liễu sương sa khách bước dồn Kẻ chốn Chương Đài người lữ thứ Lấy ai mà kể nỗi hàn ôn” Bài thơ nói về thời điểm nhớ nhà, song cả bài lại thể hiện tâm trạng, cảm giác cô đơn lạc lõng gữa không gian xa lạ: xa đưa, ngàn mai gió cuốn, dặm liễu sương sa? khắc hoạ thêm tính chất xa lạ, lạnh lẽo của không gian. Còn không gian thân thuộc của người lữ thứ càng ở xa qua điển cố: liễu Chương Đài. 4. THI PHÁP CHI TIẾT NGHỆ THUẬT 4.1. Khái niệm chi tiết. - Trong nghĩa rộng thì bao gồm tất cả những chi tiết tạo nên một thế giới nghệ thuật, một chỉnh thể của tác phẩm nghệ thuật. 12 - Trong nghĩa hẹp chi tiết chỉ những yếu tố có tính chất tạo hình hay liệt kê. Nó bộc lộ trạng thái của khách thể [chân dung, áo quần, cây cỏ, màu sắc, đường nét…]. Vậy có thể hiểu chi tiết là những bộ phận nhỏ, tự nó không có ý nghĩa độc lập, nhưng lại biểu hiện được ý nghĩa của các chỉnh thể mà chúng thuộc vào. Do đó Hêghen ví chi tiết như là những con mắt giúp ta nhìn thấu suốt đối tượng. Nghĩa là chi tiết nghệ thuật tạo thành những điểm nhìn vào đối tượng, thể hiện cái nhìn và quan niệm về đối tượng. Chẳng hạn qua chi tiết có thể nghiên cứu ánh sáng, bóng tối, ấm lạnh… tức là thế giới khách thể của tác phẩm. Ví dụ: Trong thơ Tố Hữu ánh nắng rất nhiều lại chói lọi, rực rõ “ Bừng nắng hạ…” “Nắng chói sông Lô…”. Anh sáng thì bằng lửa, khối sao băng. Thơ lãng mạn thì đầy hoàng hôn. Thơ cổ đầy trăng. Thơ Bác vừa đầy ánh trăng vừa đầy ánh nắng. 4.2. Phân tích chi tiết nghệ thuật trong một số tác phẩm [SV tập phân tích] 5. THI PHÁP CỐT TRUYỆN, KẾT CẤU 5.1. Thi pháp cốt truyện 5.1.1. Khái niệm: Cốt truyện là yếu tố của tác phẩm tự sự. Theo định nghĩa truyền thống, đó là tất cả các hành động, biến cố được phát triển trong tiến trình kể chuyện. - Khi thuật lại truyện, ta có thể kể lại các biến cố ấy theo một trình tự logic. - Khi phân tích các thành phần của cốt truyện người ta thường chỉ ra các thành phần để nhận ra mạch truyện và sự vận hành của hành động, biến cố [sự kiện] của truyện tạo thành ý nghĩa của truyện. Vậy thi pháp cốt truyện không phải là chỉ ra đâu là khai đoạn, đâu là đỉnh điểm, đâu là mở nút …, mà là tìm hiểu các ý nghĩa của truyện và các nguyên tắc, quan niệm chi phối các ý nghĩa ấy cùng cách thức xây dựng truyện của tác phẩm. 5.1.2. Phân tích thi pháp cốt truyện Cơ chế phát hiện cốt truyện: Mọi biến cố đều xuất hiện trên cấu trúc không có biến cố. Ví dụ: “Cây tre trăm đốt”: - Nếu anh Khoai thông minh, nghe phú ông hứa gả con gái cho, liền không tin? không có truyện. - Nếu phú ông giữ lời hứa thì cũng không có truyện. - Ở đây có 2 hướng lệch chuẩn gây nên chuyện: 1/ anh Khoai nghe nói tưởng thật, bập vào. Đó là sự ngờ nghệch làm cho truyện hàm chứa một nụ cười chế nhạo. 2/ Phú ông nuốt lời hứa, gây tức tối cho anh Khoai và cho những ai ghét hạng người lừa dối như phú ông và đồng tình với giải pháp của Bụt. Vậy muốn hiểu ngữ nghĩa của truyện, trước hết phải tìm hiểu cấu trúc không có cốt truyện [tính thứ nhất]. Cấu trúc cốt truyện mang tính thứ hai. Nhưng một khi hành động cốt truyện được thực hiện thì ý nghĩa của tình trạng không có chuyện được thay đổi. 13 Ví dụ: “Tấm Cám” là xung đột trong gia đình, mẹ ghẻ con chồng, sau thành truyện tranh chồng hại chị. Đây là truyện cậy mạnh hiếp yếu, thủ đoạn lừa dối trắng trợn, tàn bạo mang tính chất một mất một còn. Truyện được tạo thành bởi một chuỗi gây hại [lấy giỏ tép, giết cá bống, bắt nhặt thóc, giết người, giết chim, chặt cây, đốt khung cửi]. Biện pháp gây hại thô thiển, trần trụi không có phép thuật gì. Kẻ bị hại được cứu vớt nhờ lòng thương của bụt, nhờ quy luật hóa sinh của tự nhiên [giỏ tép còn bống, bống chết còn xương, chim chết còn lông, khung cửi đốt còn tro…]. Truyện thể hiện niềm tin vào sự sống bất diệt và thái độ không thể dung hòa của thiện và ác. Truyện có 3 giai đoạn: 1/ Tấm chỉ khóc; 2/ Tấm liên tiếp bị hại, Tấm căm thù; 3/ Tấm trả thù. 5.2. Thi pháp kết cấu 5.2.1. Khái niệm thi pháp kết cấu - Kết cấu là toàn bộ tổ chức nghệ thuật sinh động của tác phẩm nhằm phản ánh đời sống, biểu hiện sự cảm nhận trước đời sống và thức tỉnh những thái độ, tình cảm nhất định đối với thực tại. Cụ thể là xây dựng nhân vật, tính cách, biểu hiện quan niệm về con người, về không gian, thời gian, sắp xếp chi tiết để tạo thành bức tranh sống động, tạo khả năng cảm thụ cuộc sống ấy sao cho có thể rút ra được những ý nghĩa nhân sinh, những phản ứng tình cảm như tác giả mong đợi. - Mục đích của kết cấu là tạo thành một thế giới nghệ thuật mang nội dung khái quát của tác giả. Đưa thế giới hình tượng mà người đọc có thể cảm nhận được bằng trí tưởng tượng vào dòng liên tục của phương tiện ngôn từ [từ ngữ, câu, đoạn, liên kết, chỗ ngừng, nhịp điệu, vần, trùng điệp…]. - Về bản chất, có thể nói kết cấu cũng có nghĩa là tổ chức cho người đọc con đường đi vào tác phẩm, tổ chức cho họ một trường nhìn, một cái nhìn để thấy được hình tượng nghệ thuật với tất cả chiều sâu và chiều rộng. - Kết cấu bao gồm các phương diện: a] Hệ thống hình tượng nhân vật, sự kiện và chi tiết nghệ thuật: sắp xếp sao cho các nhân vật, sự kiện, chi tiết có thể tương phản, đối chiếu bổ sung cho nhau. Ví dụ: Anđrây chết – Natasa rơi vào khủng hoảng tinh thần vậy truyện tiếp diễn như thế nào? Nhà văn đưa cái chết của Pêchia vào… [Anna Karenina, Lev Tolstoy] b] Hệ thống điểm nhìn và tổ chức văn bản: [tức là hiện tượng đời sống được nhìn theo con mắt của ai, chủ thể nào: người kể chuyện – nhân vật, nhân vật trữ tình, nhân vật chính hay nhân vật phụ… Cuộc sống ấy được nhìn theo điểm nhìn thời gian và không gian nào…]. Hệ thống điểm nhìn quy định cách thức tổ chức văn bản [văn bản được bắt đầu từ đâu, từ khi sự việc phát sinh hay kể từ giữa rồi hồi tưởng lại quá khứ…]. Vậy hệ thống các nguyên tắc kết cấu của tác phẩm, thể loại tạo thành thi pháp kết 14 cấu của văn học. 5.2.2. Phân tích thi pháp kết cấu [SV tập phân tích] 6. THI PHÁP GIỌNG ĐIỆU VÀ LỜI VĂN NGHỆ THUẬT 6.1. Khái niệm giọng điệu - Trong đời sống hàng ngày giọng điệu là giọng nói, lời nói biểu thị một thái độ nhất định. - Trong văn học giọng điệu là thái độ, tình cảm của nhà văn đối với sự vật, hiện tượng được miêu tả mà người đọc có thể cảm nhận được qua sắc thái biểu cảm lời văn. Ví dụ: + Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau + Lạ gì bỉ sắc tư phong. Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen [Biểu hiện thái độ khinh bỉ, chì chiết, căm ghét của Nguyễn Du đối với “thuyết tài mệnh tương đố”; “cái thói” ghanh ghét vô lý nghiệt ngã, ngang trái của cuộc đời]. + “Bài tiếng chổi tre’ dùng từ “em” thể hiện giọng điệu tâm tình mang màu sắc độc thoại. - Giọng điệu được bộc lộ qua nhiều yếu tố, phương diện khác nhau của lời văn nghệ thuật như cách xưng hô, gọi tên, dùng từ, sắc điệu tình cảm, cách cảm thụ xa – gần, thân – sơ, thành kính hay suồng sã, gợi ca hay châm biếm… Ví dụ: + “Chí Phèo” giọng điệu suồng sã, đay nghiến. + “Dế Mèn phiêu lưu kí” giọng điệu hóm hỉnh. - Trong văn chương, giọng điệu không phải được thể hiện ở chỗ nói cái gì [nội dung nói] mà là ở chỗ nói như thế nào [hình thức nói]. Tuy nhiên giữa nội dung và hình thức có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Chính nhờ đó mà từ giọng nói có thể nhận ra người nói, từ giọng điệu có thể xác định được tác giả. Giọng điệu có vai trò rất lớn trong việc tạo nên phong cách nhà văn. Thiếu một giọng điệu nhất định nhà văn chưa thể viết ra được tác phẩm mặc dù đã có đủ tài liệu và sắp xếp hệ thống nhân vật. Ví dụ: “Trăm năm cô đơn” của G.Macket [Mỹ la tinh] 5 năm sau mới tìm được giọng điệu: mượn cách kể của một bà già nói về những chuyện hoang đường siêu nhiên, không khí huyền thoại đầy hấp dẫn. - Giọng điệu thường thể hiện ngay từ những dòng đầu tiên của tác phẩm [ví dụ]. - Trong một tác phẩm văn học thường có giọng điệu chủ yếu và những giọng điệu khác. Giọng điệu chủ yếu tạo thành âm hưởng chung bao trùm lên toàn bộ tác phẩm. Nó quyết định nhiều khâu, nhiều yếu tố trong việc xây dựng tác phẩm, kể cả phương thức, cách thức xây dựng nhân vật. Ví dụ: Nam Cao ngoài giọng điệu buồn thương da diết còn có giọng khách quan lạnh lùng tàn nhẫn bên ngoài mà cảm thông thương xót bên trong [một cách ngụy trang của Nam Cao nhằm tái hiện cuộc sống theo nguyên tắc chủ nghĩa hiện thực – phản ánh cuộc sống với tất cả sự trần trụi, làm rõ bản chất vốn có của nó. Tsêkhôp nhận xét “Chỉ có sự lạnh lùng mới nhìn được sự việc một cách tỏ tường”]. + “Bà lão ấy hờ con suốt một đêm. Bao giờ cũng vậy cứ hết đường đất làm ăn là bà lại hờ con. Làm như chính tại con bà nên bây giờ bà phải đói” [Một bữa no]. 15 + “Thế là xong. Anh chết rồi đấy nhỉ? Không lẽ tôi lại vui khi được cái tin như thế. Nhưng thật tôi cũng không biết có nên buồn không đây” [Điếu văn]. - Phân tích tác phẩm văn học mà bỏ qua giọng điệu, tức là tước đi cái phần rất quan trọng tạo nên bản sắc độc đáo của tác phẩm. Ví dụ: “Tướng về hưu” [Nguyễn Huy Thiệp] giọng điệu rời rạc, cộc lốc qua cách kể rời rạc, nhát ngừng kiểu “ông bảo, cô bảo, tôi bảo, cha tôi bảo…”, thể hiện mối quan hệ lỏng lẻo, rời rạc không giao cảm. Tác phẩm là tiếng chuông cảnh tỉnh về sự rạn vỡ của truyền thống đạo lý. - Không nên lẫn lộn giọng điệu với ngữ điệu [là phương tiện của biểu hiện của lời nói thể hiện qua cách lên giọng xuống giọng, nhấn mạnh, nhịp điệu, chỗ ngừng… - Giọng điệu là một phạm trù thẩm mỹ của tác phẩm văn học. Nó đòi hỏi người trần thuật, kể chuyện hay nhà thơ phải có khẩu khí, có giọng và có điệu. 6.2. Khái niệm lời văn nghệ thuật 6.2.1. Khái niệm - Dạng phát ngôn được tổ chức một cách nghệ thuật, tạo thành cơ sở ngôn từ của văn bản nghệ thuật, là hình thức ngôn từ nghệ thuật của tác phẩm văn học [lời thơ, lời trần thuật, lời nhân vật, lời thoại trong kịch và các dạng của chúng đều là các bộ phận tạo thành lời văn nghệ thuật]. - Khác với lời nói thường, lời văn nghệ thuật có tính cố định, tính độc lập hoàn chỉnh trong bản thân nó, có tính vĩnh viễn, tính hình tượng và tính tổ chức cao. - Thành phần cơ bản của lời văn nghệ thuật là: lời gián tiếp [người kể chuyện], lời trực tiếp [của nhân vật] được tổ chức theo cách thức hoạt động gián tiếp [đối thoại, độc thoại] và theo loại hình [tự sự, trữ tình, kịch], cách tư duy nghệ thuật [lãng mạn, hiện thực, tượng trưng…], loại hình văn hóa nghệ thuật [dân gian, thành văn], ý thức nghệ thuật [một giọng, hai giọng, nhiều giọng…]. 6.2.2. Các phương tiện ngôn ngữ của lời văn nghệ thuật - Để xây dựng ngôn ngữ nghệ thuật, nhà văn nhà thơ khai thác các phương tiện biểu hiện vốn có của ngôn ngữ tự nhiên như vần, giọng điệu, bằng trắc, các phương thức tu từ, các kiểu lặp lại, từ láy, từ tượng thanh, tượng hình, các biểu tượng, các thành ngữ, cách chơi chữ … - Phương tiện của lời văn nghệ thuật là từ ngữ, cụm từ, câu [các kiểu câu, lời phát ngôn với giọng điệu lập trường chủ thể trong câu đó: lời độc thoại, độc thoại nội tâm, lời quê kệch, suồng sã hay tao nhã, quý phái, trau chuốt…], văn bản [với các nguyên tắc liên kết như phép lặp câu, phép chiếu ứng, sự tương ứng đoạn mở đầu và đoạn cuối…]. 6.2.3. Thi pháp lời văn nghệ thuật là cách sử dụng các phương tiện lời văn để tạo ra tính hình tượng, theo những nguyên tắc nhất định. Các nguyên tắc sử dụng, tổ chức ngôn ngữ thành văn bản nghệ thuật là thi pháp lời văn. - Thi pháp học lời văn nghệ thuật là chỉ ra nguyên tắc dùng từ, dùng câu trong tác phẩm. Khám phá tính nội dung, tính quan niệm của các phương tiện ấy trong tác phẩm. 16 6.2.4. Phân tích thi pháp lời văn nghệ thuật trong một số tác phẩm - Thăng long thành hoài cổ [Bà huyện Thanh Quan], Tùng [Nguyễn Trãi] - Mời trầu [Hồ Xuân Hương]. CHƯƠNG 2 NHỮNG ĐẶC ĐIỂM THI PHÁP CỦA MỘT SỐ THỂ LOẠI VĂN HỌC DÂN GIAN 1: THI PHÁP VĂN HỌC DÂN GIAN 1.1. Khái niệm thi pháp Văn học dân gian - Ở Việt Nam, thuật ngữ thi pháp vhdg được sử dụng khá muộn [1980] - Theo chu Xuân Diên: “Thi pháp vhdg là toàn bộ các đặc điểm về hình thức nghệ thuật, về phương thức và thủ pháp miêu tả, biểu hiện; về cách cấu tạo đề tài, cốt truyện và phương pháp xây dựng hình tượng con người…”. Như vậy, việc nghiên cứu thi pháp vhdg bao gồm từ việc khảo sát những yếu tố thi pháp riêng lẻ như phép so sánh thơ ca, các biểu tượng và luật thơ, các mô típ và cách cấu tạo cốt truyện, cách mô tả diện mạo bên ngoài và tâm lý bên trong của nhân vật… đến việc khảo sát những đặc điểm thi pháp chung của từng thể loại, và cuối cùng là việc nêu lên những đặc điểm phổ thông và những đặc điểm dân tộc của thi pháp vhdg nói chung. 1.2. Nghiên cứu thi pháp Văn học dân gian: Văn học dân gian là nghệ thuật ngôn từ. Vì thế thành phần ngôn từ là chủ yếu. Do đó, đối tượng nghiên cứu chính của vhdg là ngôn từ [cái hồn] tồn tại trong tác phẩm [chỉnh thể nghệ thuật] cụ thể thuộc thể loại cụ thể. Điều này có nghĩa là: - Phân tích tác phẩm vhdg là phải nắm được đặc trưng thể loại của tác phẩm được phân tích. 1.2.1. Khái niệm thể loại: Thể loại là tổng thể các tác phẩm cùng có chung mấy dấu hiệu [tiêu chí] sau: a] Hệ đề tài [mỗi thể loại vhdg, trên thực tế, đều chú trọng khai thác một số phạm vi nhất định những hiện tượng cuộc sống – đó là hệ đề tài của nó]. * Đề tài là phạm vi những hiện tượng cuộc sống được phản ánh và lý giải trong tác phẩm nghệ thuật từ những lập trường, quan điểm tư tưởng nhất định. Đề tài không tách rời tư tưởng của tác phẩm. Vậy có thể hiểu: Đề tài là vấn đề mà nhà văn đặt ra trong tác phẩm và thể hiện, trình bày giải thích nó bằng chất liệu cuộc sống. * Hệ đề tài: là toàn bộ, là tổng thể những đề tài được đề cập trong những tác phẩm thuộc một thể loại [hoặc của một nghệ sĩ…]. Ví dụ: Truyền thuyết lịch sử đều kể về những sự kiện, những nhân vật lịch sử thời quá khứ hoặc về nguồn gốc các địa danh. 17 b] Thi pháp c] Chức năng [chủ yếu là chức năng sinh hoạt, tức là sự sử dụng theo phong tục tập quán các tác phẩm thuộc mỗi thể loại trong sinh hoạt nhân dân]. d] Phương thức diễn xướng [tức là hình thức trình diễn các tác phẩm 1.2.2. Thi pháp thể loại: Là tổng thể các yếu tố thuộc về hình thức và thủ pháp nghệ thuật mà các tác phẩm thuộc cùng một thể loại đều thống nhất sử dụng. Xét chung những yếu tố này gồm: - Thể văn: bao gồm các thể thơ ca, văn xuôi, câu nói vần vè. - Kết cấu: bao gồm các kiểu kết cấu tác phẩm gắn với các thể văn nói trên của nghệ thuật truyền miệng. - Thủ pháp nghệ thuật: bao gồm các thủ pháp xây dựng hình tượng nhân vật, cấu tạo hình ảnh và chi tiết nghệ thuật, biểu đạt không – thời gian nghệ thuật, v.v… Tóm lại: thi pháp thể loại là toàn bộ hệ thống nghệ thuật của một thể loại. 1.3. Mục đích, ý nghĩa của việc nghiên cứu thi pháp thể loại - Giúp ta khai thác sâu hơn giá trị thẩm mỹ của vhdg, một giá trị ít được chú ý hơn so với giá trị nhận thức và giá trị giáo dục. - Mỗi thể loại vhdg có cách nói riêng của nó nhằm biểu đạt nội dung riêng của nó – thi pháp thể loại chính là cách nói riêng ấy. Vì thế, có nắm được thi pháp thể loại mới có khả năng giải mã được các tác phẩm thuộc thể loại vhdg. - Trong nhà trường, kể cả nhà trường tiểu học, dạy tác phẩm không chỉ là truyền đạt những gì người giáo viên cảm nhận được, nhận thức được ở tác phẩm. Do đó, cần quy cách thức giải mã tác phẩm ấy thành một hệ thống thao tác hợp lý. Và những thao tác này phải được thực hiện một cách nhất quán đối với các tác phẩm cùng một thể loại. Như vậy việc nghiên cứu thi pháp thể loại giúp người giáo viên không những có khả năng tự mình hiểu đúng, hiểu sâu tác phẩm vhdg trong chương trình mà còn có khả năng hoàn thiện hệ thống thao tác phân tích tác phẩm nhằm luyện cho HS cách thức đọc – hiểu tác phẩm ngay chính trong quá trình các em được hướng dẫn tìm hiểu tác phẩm. 2. THI PHÁP TRUYỆN DÂN GIAN 2.1. Đặc điểm thi pháp của thể loại thần thoại Trong hệ thống phân loại vhdg, thần thoại được xác định là một thể loại. 2.1.1. Hệ đề tài: Có 2 nhóm đề tài a] Thần thoại suy nguyên: là những thần thoại giải thích nguồn gốc của một số sự vật, hiện tượng tự nhiên và xã hội mà con người thời cổ nói chung và cộng đồng tộc người chủ nhân của mỗi “hệ” thần thoại nói riêng cho là có quan hệ đến sự sống còn của họ. Ví dụ: truyện kể về trời đất, núi sông, loài người, vạn vật,… như: Thần trụ trời, Đi san mặt đất, Cóc kiện trời, Kinh và Ba na là anh em, Đẻ đất đẻ nước, Quả bầu mẹ. 18 b] Thần thoài sáng tạo văn hoá: là những thần thoại giải thích nguồn gốc của những sự vật, hiện tượng tạo thành “thiên nhiên thứ hai” của con người [tức là nền văn hoá]. Đó là những chuyện kể về những “anh hùng văn hoá” – những vị thần đã lập nên những kỳ tích khai phá địa bàn sinh tụ và chế ngự những quái vật gây hại cho cộng đồng [như Lạc Long Quân diệt ngư tinh, mộc tinh và hồ tinh; Sơn Tinh Thuỷ Tinh; Thần sắt; Âu Cơ dạy cách trồng lúa, dệt vải, làm bánh; Thần Kim Quy và Cao Lỗ chế nỏ thần…]. - Một bộ phận lớn thần thoại sáng tạo, về sau đã được lịch sử hoá biến thành những truyền thuyết về thời các Vua Hùng hoặc truyền thuyết địa danh như: Lạc Long Quân – Âu Cơ [Truyền thuyết con rồng cháu tiên], Sơn Tinh Thuỷ Tinh, Truyền thuyết về Hồ Tây,… Một số biến thành truyện cổ tích hoặc để lại những mảnh võ trong truyện cổ tích như: Bánh trưng bánh dày, sự tích dưa hấu,… - Chức năng cơ bản của thần thoại là nhận thức và “giáo dục phổ cập” của cộng đồng [người nguyên thuỷ khi sáng tạo thần thoại không phải là để làm nghệ thuật mà là để cất giữ những tri thức kinh nghiệm để phổ biến cho mọi người hoặc cho đời sau] và chính chức năng này quy định đặc trưng về phương thức diễn xướng của thể loại này. 2.1.2. Đặc điểm thi pháp của thần thoại Các nhà thần thoại học chú ý đến việc giải mã ý nghĩa bí ẩn của thần thoại hơn là đi sâu vào việc tìm hiểu nguyên nhân của sức hấp dẫn về mặt thẩm mỹ của thần thoại đối với chúng ta ngày nay. Hơn nữa nguồn tư liệu mà ta hiện có thì khoảng cách so với thần thoại đích thực còn xa hơn nhiều. Cho nên, không có cơ sở để nói về “thi pháp của thần thoại” như với các thể khác. Ở đây, chỉ có thể nêu ra một vài nét chung nhất về mặt thi pháp thần thoại như sau: a] Về kết cấu: Thần thoại không phải là những tác phẩm có cốt truyện hoàn chỉnh và ổn định mà thường chỉ là những mẩu truyện hoặc tình tiết mà người kể hoặc người biên soạn có thể tuỳ ý sắp xếp theo những hệ thống ít nhiều khác nhau. Cũng vì vậy mà tuy có thể căn cứ vào nội dung đề tài phân thành 2 nhóm, song những đề tài ấy vẫn thường xen kẽ nhau trong cùng một truyện. Ví dụ: Sơn Tinh Thuỷ Tinh vừa phản ánh hiện tượng lũ lụt, vừa gắn với các sự kiện lịch sử thời Hùng Vương. Truyện ông Dóng kể chiến công của người anh hùng bảo vệ bộ lạc, lại có khá nhiều mẫu đề thần thoại suy nguyên… Trong quá trình lưu truyền về sau, thần thoại thường trải qua nhiều sự thay đổi thêm bớt. Điều đó làm cho kết cấu của thần thoại thường rất phức tạp về chủ đề và về các tầng lịch sử văn hoá. b] Về nhân vật: Trong thần thoại thế giới là thế giới các thần, “nhân vật” trong đó là các vị thần. Con người chưa có vai trò gì [đến sử thi, lần đầu tiên con người mới thật sự xuất hiện và là nhân vật trung tâm; tuy thế thế giới các thần vẫn ngự trị]. 19 Các vị thần trong thần thoại là sản phẩm của quan niệm vạn vật đều có linh hồn, quan niệm “thần” và người đồng hình, đồng tính… của tư duy vốn mang những nét đặc thù của người thời cổ. [chữ thần đặt trong ngoặc kép là để tránh nhầm lẫn với khái niệm thần thánh, ngọc hoàng của các tôn giáo đời sau. Hai là để có tên gọi chung cho cả họ nhà thần]. Các vị thần trong thần thoại đều chưa có tính cách [như các nhân vật cổ tích]. Họ khác nhau ở chức năng. Ví dụ: Thần trụ trời chỉ có chức năng phân chia trời đất, tạo ra núi đồi, sông biển. Còn các vị thần khác có nhiệm vụ làm tiếp công việc đó, mỗi người một việc. Những nét miêu tả, kể cả miêu tả tính tình, nếu không phải do người đời sau hoặc nhà biên soạn thêm thắt vào, đều chỉ có ý nghĩa giải thích sự vật hiện tượng. Ví dụ: Thần sét [Thiên lôi, ông sấm] là một người mặt mũi rất nanh ác, tiếng quát tháo rất dữ dội, tính rất nóng nảy… đều liên quan đến sự giải thích hiện tượng sét. Thần biển là một con rùa to khi thở ra… lúc hít vào… là hiện tượng thuỷ triều. Tóm lại, thần thoại không biết đến nghệ thuật xây dựng chân dung. Con người trong thần thoại chỉ quy về một bình diện, một năng lực, làm một việc nào đó. c] Thời gian và không gian nghệ thuật trong thần thoại c.1] Thời gian nghệ thuật trong thần thoại là: - Thời gian tĩnh tại, không đầu không cuối, không có trật tự và người ta không bao giờ cảm thấy thiếu thời gian, không bao giờ phải hồi hộp. - Các yếu tố dàn hàng ngang, không có thứ tự trước sau [đó là cách tư duy của người cổ đại – giống như trẻ thơ chưa ý thức được thời gian]. c.2] Không gian nghệ thuật trong thần thoại: Không gian định tính. Đó là không gian các thần tồn tại [không ai biết thần ở đâu]. Không gian ấy gắn liền với phép lạ. Cho nên nhân vật tồn tại trong không gian mà như tồn tại ngoài không gian. Ví dụ: Thần trụ trời sinh ra từ một khối hỗn mang [ta gọi là vật chất]. Khối hỗn mang đó không biết có tư bao giờ. Thần tách đôi khối hỗn mang đẩy một nửa lên cao, nửa còn lại, thần ra sức đào bới để đắp cột chống nửa trên, tạo thành địa hình như ngày nay… [câu chuyện này thể hiện một quan niệm về vũ trụ, về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức]. 2.2. Đặc điểm thi pháp của truyền thuyết lịch sử Truyền thuyết ra đời sau thần thoại, khi xã hội phân chia giai cấp, khi nền kinh tế đã khá phát triển. Con người lúc này không chỉ có nhu cầu nhận thức tự nhiên mà còn có nhu cầu nhận thức xã hội. Ở nước ta truyền thuyết bắt đầu phát triển từ thời các Vua Hùng dựng nước. Theo đặc trưng tiêu biểu nhất của truyền thuyết là gắn với lịch sử, phản ánh lịch sử cách riêng của mình, trong đó thể hiện sự đánh giá của nhân dân. Tuy nhiên truyền thuyết chưa bao giờ nói sự thật một trăm phần trăm. Ở giai đoạn đầu tiên, những yếu tố hoang đường kỳ 20