Trên thế giới, đặc biệt là các nước Tây Âu, Đông Á, vấn đề xã hội hóa giáo dục đã được quan tâm từ rất sớm. Ở Việt Nam, vối chủ trương “giáo dục là quốc sách hàng đầu”, vấn đề xã hội hóa giáo dục được Đảng và Nhà nước đặc biệt chú trọng, sở dĩ xã hội hóa giáo dục được quan tâm như vậy bởi nó đóng một vai trò quan trọng trong sự phát triển nền giáo dục của mỗi quốc gia, là yếu tố quyết định đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Để xã hội hóa giáo dục phát huy được hiệu quả, chúng ta cần nhận thức được đúng bản chất và tính tất yếu của nó trong sự nghiệp giáo dục ở Việt Nam hiện nay.
1. Khái niệm xã hội hóa
Thuật ngữ “xã hội hóa” xuất hiện vào những năm đầu của thế kỷ XX. Từ đó đến nay, thuật ngữ này được dùng trong nhiều lĩnh vực với nhiều ý nghĩa và được nhiều nhà khoa học trên thế giới quan tâm.
Một số học giả trên thế giới đã định nghĩa cụ thể về: “xã hội hóa” như N.K. Gontscharovv cho rằng “xã hội hóa” là quá trình cá nhân hòa nhập vào xã hội hay vào một trong các nhóm của họ thông qua quá trình học các chuẩn mực và giá trị của từng nhóm và xã hội”.
Theo F.w. Krow: “Quá trình xã hội hóa được hiểu chung là quá trình biện chứng, trong đó mỗi người có tư cách là thành viên của xã hội trở nên có năng lực hành động và mặt khác, thông qua quá trình này duy trì và tái sản xuất xã hội”.
Theo từ điển Mouveau Petit Larousse 1969 và Petit Larousse en Couleurs: “Xã hội hóa là biến các tư liệu sản xuất và trao đổi thành của công”.
Mặc dù có nhiều định nghĩa khác nhau nhưng khi đề cập xã hội hóa người ta thường nhấn mạnh về xã hội hóa cá nhân và xã hội hóa là quá trình tăng tính xã hội trong các lĩnh vực.
Ở Việt Nam, thuật ngữ “xã hội hóa” mối bắt đầu xuất hiện từ Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4 [khóa VII].
Đến Đại hội lần thứ VIII, khái niệm “xã hội hóa” chính thức được đưa vào trong văn kiện của Đảng: Các vấn đề chính sách xã hội đều giải quyết theo tinh thần xã hội hóa. Nhà nước giữ vai trò nòng cốt đồng thời động viên mỗi người dân, các doanh nghiệp, các tổ chức xã hội, các cá nhân và tổ chức nước ngoài cùng tham gia giải quyết các vấn đề xã hội. Trong Nghị quyết Đại hội lần thứ IX, Đảng ta tiếp tục khẳng định: Các chính sách xã hội được tiến hành theo tinh thần xã hội hóa, đề cao trách nhiệm của chính quyền các cấp, huy động các nguồn lực trong nhân dân và sự tham gia của các đoàn thể nhân dân, các tổ chức xã hội. Đến Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Đảng ta nhấn mạnh: “Đẩy mạnh xã hội hóa, khuyến khích thành lập các tổ chức cung ứng dịch vụ công thuộc các thành phần ngoài nhà nước, trên cơ sở các định mức, tiêu chuẩn, các quy định của pháp luật và sự kiểm tra giám sát của các cơ quan nhà nước và nhân dân”.
Như vậy, có thể hiểu: Xã hội hóa là quá trình chuyển giao những nội dung, nhiệm vụ thuộc chính sách xã hội mà Nhà nước không nhất thiết phải làm, phải thực hiện sang cho người dân và các tổ chức ngoài nhà nước thực hiện trên cơ sở các quy định, các quy chuẩn theo yêu cầu của Nhà nước.
2. Khái niệm về xã hội hóa giáo dục
Xã hội hóa giáo dục là một chủ trương giáo dục được thực hiện ở rất nhiều quốc gia trên thế giới, không chỉ những quốc gia nghèo, kém phát triển mà ngay cả ở các quốc gia phát triển, công tác xã hội hóa giáo dục càng được thực hiện rộng rãi và có hiệu quả. Tuy nhiên, qua các giai đoạn và tùy từng quốc gia, dân tộc, thuật ngữ xã hội hóa giáo dục có nhiều cách hiểu với những nội hàm ít nhiều liên quan đến các khía cạnh như: phi tập trung hóa [decentralization]; giáo dục suốt đời [longlife education]; xã hội học tập [learning society]; giáo dục cộng đồng [comunity education]...
Xã hội học tập là giáo dục cho mọi người và mọi người làm giáo dục. Một xã hội học tập trước hết là phải bảo đảm quyền được giáo dục cho mọi người, coi quyền được giáo dục là một bộ phận không thể thiếu được của nhân quyền; giáo dục phải hướng tới sự phát triển đầy đủ nhân cách, củng cố sự tôn trọng quyền con người và quyền tự do cơ bản khác; đồng thời, chăm lo cho giáo dục là trách nhiệm của mọi người. Quan điểm của UNESCO về giáo dục của thế kỷ XXI là: Xã hội học tập là giáo dục cho mọi người và mọi người làm giáo dục.
Giáo dục cộng đồng theo nghĩa rộng là hoạt động giáo dục phải đáp ứng mọi lợi ích của cộng đồng hướng vào việc cải thiện chất lượng cuộc sống. Theo nghĩa hẹp, giáo dục cộng đồng chỉ toàn bộ các hoạt động xã hội, giải trí, văn hóa, giáo dục được tổ chức bên ngoài hệ thông nhà trường chính quy cho mọi người ở mọi lứa tuổi, có dự định cải thiện cuộc sống của cộng đồng. Đồng thời, chăm sóc cho sự phát triển của giáo dục là trách nhiệm chung của cả cộng đồng. Sự tham gia của cộng đồng vào phát triển giáo dục được hiểu là: tạo cơ hội cho mọi người có quyền được học tập, được tiếp cận với giáo dục để phát triển tri thức cá nhân; nhưng mặt khác họ cũng phải có nghĩa vụ và trách nhiệm đối với giáo dục cũng như sự phát triển giáo dục của đất nước.
Phi tập trung hóa giáo dục bao gồm hai nội dung: một là, thực hiện phân quyền hạn và trách nhiệm từ trung ương xuống địa phương, từ các cơ quan quản lý cấp trên xuống cơ quan quản lý cấp dưới; hai là, huy động sự tham gia của cộng đồng, của các tổ chức phi chính phủ và các tổ chức quần chúng vào phát triển giáo dục. Các nước thực hiện theo mô hình này gồm: Anh, Mỹ, Đức...
Qua đó có thể thấy, quan niệm về xã hội hóa giáo dục không phải có sự thống nhất hoàn toàn từ tên gọi đến nội dung. Tuy nhiên, có thể chỉ ra một số đặc điểm cơ bản trong thực hiện xã hội hóa giáo dục như sau:
- Giáo dục luôn là việc làm cần thiết của chính phủ, chính quyền ngay cả khi tư nhân được chính phủ ủy nhiệm phục vụ cho cộng đồng, nhân dân.
- Xã hội hóa giáo dục là nhằm bảo đảm quyền lợi, nghĩa vụ, trách nhiệm của toàn xã hội nhằm hướng tới sự phát triển chung của giáo dục.
- Xã hội hóa giáo dục phải là lợi ích chung của cộng đồng.
Ở Việt Nam, xã hội hóa giáo dục được chính thức đưa ra và thực hiện từ Nghị quyết số 90-CP, ngày 21-8- 1997 của Chính phủ về phương hướng và chủ trương xã hội hóa các hoạt động giáo dục, y tế, văn hóa, trong đó nêu rõ: “Xã hội hóa các hoạt động giáo dục, y tế, văn hóa là vận động và tổ chức sự tham gia rộng rãi của nhân dân, của toàn xã hội vào sự phát triển các sự nghiệp đó nhằm từng bước nâng cao mức hưởng thụ về giáo dục, y tế, văn hóa và sự phát triển về thể chất và tinh thần của nhân dân. Xã hội hóa là xây dựng cộng đồng trách nhiệm của các tầng lớp nhân dân đối với việc tạo lập và cải thiện môi trường kinh tế, xã hội lành mạnh và thuận lợi cho các hoạt động giáo dục, y tế, văn hóa. ở mỗi địa phương, đây là cộng đồng trách nhiệm của Đảng bộ, Hội đồng nhân dân, ủy ban nhân dân, các đoàn thể quần chúng, các tổ chức kinh tế, các doanh nghiệp đóng tại địa phương và của từng người dân”.
Ngoài ra, Nghị quyết còn nhấn mạnh: “Mở rộng các nguồn đầu tư, khai thác các tiềm năng về nhân lực, vật lực, tài lực trong xã hội. Phát huy và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực của nhân dân, tạo điều kiện cho hoạt động giáo dục, y tế, văn hóa phát triển nhanh hơn, có chất lượng cao hơn là chính sách lâu dài, là phương châm thực hiện chính sách xã hội của Đảng và Nhà nước”.
Có thể thấy, xã hội hóa giáo dục ở nước ta hiện nay được dùng để chỉ quá trình chuyển giao các công việc giáo dục vốn đang do Nhà nước nắm giữ và thực hiện sang các khu vực khác, với những nguồn lực và hình thức khác ngoài Nhà nước. Hay nói một cách khác, xã hội hóa giáo dục bao hàm cả quá trình tư nhân hóa, cổ phần hóa, chuyển giao những cơ sở giáo dục công lập cho dân lập và tư nhân, rộng hơn là chuyển giao một phần công việc đang do Nhà nước làm sang cho các tổ chức, cá nhân thực hiện dưới sự quản lý của Nhà nước.
Trong thực tế, việc tăng cường sự chia sẻ của xã hội với nhà nước trong việc phát triển giáo dục là một việc làm cần thiết và phù hợp với xu thế tất yếu của mỗi quốc gia. Tuy nhiên, xã hội hóa giáo dục không có nghĩa là từ bỏ trách nhiệm của nhà nước đối với giáo dục, nhà nước phó thác công việc giáo dục cho các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp. Trái lại, nhà nước phải quản lý, chỉ đạo chặt chẽ các hoạt động của giáo dục; nhà nước phải tạo điều kiện để toàn xã hội tham gia vào giáo dục, sao cho đáp ứng tốt nhất nhu cầu giáo dục của mọi thành viên trong xã hội và bảo đảm tính công bằng trong lĩnh vực này. Do đó, nếu hiểu không đúng thuật ngữ xã hội hóa giáo dục sẽ dẫn đến tình trạng huy động tối đa đóng góp của người dân, trong khi chất lượng dịch vụ giáo dục không tăng tương xứng, cắt giảm ngân sách dành cho giáo dục là không đúng với chính sách của Đảng và Nhà nước.
Quan điểm này được thể chế hóa tại Điều 11, Luật giáo dục: “Mọi tổ chức, gia đình và công dân đều có trách nhiệm chăm lo sự nghiệp giáo dục, xây dựng phong trào học tập và môi trường giáo dục lành mạnh, phối hợp với nhà trường thực hiện mục tiêu giáo dục. Nhà nước giữ vai trò chủ đạo trong phát triển sự nghiệp giáo dục; thực hiện đa dạng hóa những loại hình nhà trường và các hình thức giáo dục; khuyến khích, huy động và tạo điều kiện để tổ chức, cá nhân tham gia phát triển sự nghiệp giáo dục”.
Cần phải nhận thấy rõ rằng, xã hội hóa giáo dục không thể đồng nhất với tư nhân hóa giáo dục. Vì tư nhân hóa giáo dục có nghĩa là chuyển cho tư nhân đảm nhiệm cung cấp dịch vụ giáo dục cho xã hội, tức là biến giáo dục thành hàng hóa tư nhân, trong khi đó giáo dục bản chất của nó là một dịch vụ công. Do đó, nhà nước phải chăm lo, bảo đảm chất lượng và cung cấp dịch vụ này cho người dân và xã hội. Đây là bổn phận, nghĩa vụ, trách nhiệm và chức năng xã hội của nhà nước. Tuy nhiên, để cung ứng dịch vụ này cho người dân không có nghĩa là nhà nước phải trực tiếp làm, trực tiếp cung cấp dịch vụ này mà nhà nước có thể chuyển giao việc thực hiện dịch vụ này cho cá nhân và tổ chức ngoài nhà nước thực hiện tuân theo quy định và chuẩn mực, yêu cầu của nhà nước. Đồng thời nhà nước thanh tra, kiểm tra bảo đảm chất lượng dịch vụ giáo dục cung cấp cho người dân. Chính sách xã hội hóa giáo dục của nhà nước là thay vì nhà nước trực tiếp thực hiện, thì nhà nước chuyển giao cho các tổ chức, cá nhân ngoài nhà nước thực hiện, khi họ thực hiện có chất lượng hơn, tốt hơn, hiệu quả hơn. Đây là cách thức lựa chọn hiệu quả, tất yếu của nhà nước. Như vậy, xã hội hóa giáo dục phải được hiểu với hai nội dung cơ bản: một là, huy động các nguồn lực của xã hội vào thực hiện nhiệm vụ giáo dục; hai là, chuyển giao việc thực hiện nhiệm vụ giáo dục mà nhà nưốc trực tiếp thực hiện cho các tổ chức, cá nhân ngoài nhà nước thực hiện theo quy định, quy chuẩn, yêu cầu của nhà nước.
Có thể khẳng định rằng, xã hội hóa giáo dục không chỉ để giải quyết những thiếu hụt về tài chính từ ngân sách nhà nước đáp ứng nhu cầu phát triển của giáo dục, mà còn mở rộng các chủ thể tham gia vào giáo dục, giảm bớt sự can thiệp của nhà nước nhưng lại nâng cao chất lượng, hiệu quả giáo dục. Theo chúng tôi có thể quan niệm rằng: Xã hội hóa giáo dục là quá trình chuyển giao những nội dung, nhiệm vụ thuộc lĩnh vực giáo dục mà nhà nước không nhất thiết phải làm, phải thực hiện cho người dân và các tổ chức ngoài nhà nước thực hiện trên cơ sỗ các quy định, quy chuẩn theo yêu cầu của nhà nước nhằm tập hợp nguồn lực xã hội để cùng thực hiện mục tiêu nâng cao chất lượng giáo dục và xây dựng xã hội học tập.
Điều cần nhấn mạnh là xã hội hóa giáo dục không chỉ là sự chuyển giao chủ thể cung cấp giáo dục từ nhà nước sang các tổ chức hay tư nhân, mà còn là mở rộng thành phần chủ thể tham gia cung cấp giáo dục và đối tượng thụ hưởng giáo dục. Xã hội hóa giáo dục không làm mất đi vai trò chủ đạo của nhà nước trong sự nghiệp phát triển giáo dục, cho dù có nhiều sự tham gia của các chủ thể khác thì nhà nước vẫn luôn là người chịu trách nhiệm chính trị, pháp lý cuối cùng trong việc cung cấp dịch vụ giáo dục cho người dân và cho xã hội.
Như vậy, bước vào thế kỷ XXI, ở nước ta, việc xã hội hóa giáo dục là để bảo đảm cho người dân học tập suốt đời, có nghĩa là bảo đảm nhu cầu hoàn thiện của từng thành viên trong cộng đồng với sự phát triển kinh tế và sự bình đẳng về giáo dục. Có thể nói, đây là một trong những chiến lược quan trọng của Đảng và Nhà nưốc phù hợp với sự phát triển của xã hội nhằm tạo điều kiện và cơ hội cho mỗi cá nhân hoàn thiện mình, nâng cao chất lượng cuộc sống cho bản thân, gia đình, xã hội, thực hiện mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.