Dậy thì được coi là sớm nếu xuất hiện trước 8 tuổi [bé gái] và 9 tuổi [bé trai]. Quá trình này được coi là muộn nếu chưa bắt đầu ở tuổi 13 [nữ] và tuổi 14 [nam]. Những nghiên cứu gần đây cho thấy, dậy thì xuất hiện ngày càng sớm hơn, đặc biệt là ở các bé gái.
Dậy thì bao gồm sự tăng trưởng nhanh của cơ và xương, sự thay đổi hình dáng và kích thước cơ thể cùng với sự hình thành khả năng sinh sản.
Dậy thì ở trẻ gái
Quá trình này thường bắt đầu khi các bé được 10,5 tuổi. Dấu hiệu đầu tiên là ngực phát triển. Ngực nhú lên thành những cục nhỏ dưới núm vú, ở một hoặc cả hai bên. Những cục này có thể cứng và có kích thước khác nhau. Thời điểm này trẻ thường bắt đầu cao nhanh. Sau khoảng 6 tháng, lông mu xuất hiện [mặc dù ở một số trẻ, mọc lông mu lại là biểu hiện đầu tiên của dậy thì], rồi đến lông nách. Trong vài năm tiếp theo, ngực tiếp tục lớn lên, lông mu và cơ quan sinh dục ngoài tăng trưởng dần dần, dẫn tới kỳ kinh nguyệt đầu tiên. Thay đổi này thường xuất hiện vào 12,5 - 13 tuổi, khoảng 2 năm sau khi bắt đầu dậy thì. Cơ thể tiếp tục phát triển và toàn bộ quá trình dậy thì hoàn tất sau 3-4 năm, với ngực, quầng vú và lông mu phát triển như ở người lớn.Trong giai đoạn dậy thì, các bé gái thường cao trung bình 7 - 8 cm/năm, và đạt đỉnh điểm khi kỳ kinh đầu tiên xuất hiện. Trẻ thường dừng cao khoảng 2 năm sau khi có kinh.
Dậy thì ở bé trai
Quá trình này thường bắt đầu muộn hơn ở con trai, trung bình là 11,5 - 12 tuổi. Dấu hiệu dậy thì đầu tiên là tăng kích thước tinh hoàn.Vài tháng sau, lông mu bắt đầu mọc.Lông mu, lông nách, tinh hoàn và dương vật tiếp tục phát triển. Nam đạt tốc độ tăng chiều cao tối đa chậm hơn nữ 2-3 năm. Hiện tượng này thường bắt đầu bằng bàn tay và bàn chân to ra, rồi đến cánh tay và cẳng chân, thân và ngực phát triển.
Những thay đổi khác bao gồm giọng trầm hơn, cơ bắp to lên, có khả năng cương cứng và xuất tinh [đặc biệt là xuất tinh tự nhiên, còn gọi là 'giấc mơ ướt']. Ở một số em trai, ngực có thể phát triển.
Những thay đổi trên vẫn tiếp tục, quá trình dậy thì hoàn thành sau 3-4 năm với lông mu, tinh hoàn và dương vật đạt kích thước như ở người lớn. Tiếp theo ngực và râu phát triển. Các bé trai đạt tốc độ tăng trưởng cao nhất chậm hơn các bạn gái, thường là khi lên 14 tuổi. Dậy thì ở cả hai giới đều liên quan tới ra mồ hôi nách, cơ thể có mùi, nổi mụn trứng cá.
Ở nam, tuổi dậy thì có xu hướng bắt đầu khi trẻ 12 tuổi, chậm hơn các bé gái và kéo dài 2-5 năm. Tốc độ phát triển nhanh nhất trong khoảng 1-2 năm sau khi bắt đầu dậy thì. Hầu hết bé trai sẽ ngừng phát triển chiều cao vào năm 16 tuổi và thường phát triển toàn diện vào năm 18 tuổi. Một số trường hợp có thể tiếp tục cao thêm 2-3 cm trong những năm cuối tuổi thiếu niên.
Trẻ nam trải qua một giai đoạn phát triển vượt bậc trong tuổi dậy thì. Tuy nhiên, tốc độ tăng trưởng có thể khác nhau vì mỗi bé trải qua tuổi dậy thì ở các độ tuổi khác nhau. Trung bình, bé trai có xu hướng tăng khoảng 7,6 cm mỗi năm trong giai đoạn này. Tuổi của nam giới khi trải qua tuổi dậy thì không ảnh hưởng đến chiều cao cuối cùng, nhưng sẽ tác động đến thời điểm bắt đầu và ngừng phát triển của bé.
Dậy thì ở nam giới có xu hướng chia thành hai loại: trưởng thành sớm [bắt đầu dậy thì khoảng 11-12 tuổi] và trưởng thành muộn [bắt đầu dậy thì khoảng 13-14 tuổi]. Cả hai loại thường đạt chiều cao tương tự nhau, nhưng những bé dậy thì muộn có xu hướng phát triển với tốc độ nhanh hơn để bù đắp cho thời gian đã mất. Trong giai đoạn dậy thì, chiều cao cực đại mà các bé trai đạt được chiếm 92% chiều cao khi trưởng thành.
Nam giới dậy thì muộn hơn nữ giới nên thời điểm ngừng phát triển chiều cao cũng muộn hơn. Ảnh: Freepik
Các tác nhân làm giảm tốc độ tăng trưởng
Có nhiều nguyên nhân có thể gây ra sự chậm phát triển ở nam giới. Các yếu tố như chế độ ăn uống và môi trường có thể ảnh hưởng đến sự tăng trưởng. Trẻ em có chế độ ăn thiếu dinh dưỡng hoặc suy dinh dưỡng có thể không cao như những bé được cung cấp những bữa ăn đầy đủ và cân đối. Những người bị thừa cân, béo phì có xu hướng ít tăng chiều cao. Suy dinh dưỡng trong thời thơ ấu cũng có thể làm chậm tăng trưởng.
Các bệnh mạn tính [viêm khớp], tình trạng di truyền [hội chứng Down và các rối loạn di truyền], sự mất cân bằng hormone [hormone tăng trưởng, hormone sinh dục, mức insulin] và sử dụng một số loại thuốc [corticosteroid] đều có thể làm chậm hoặc hạn chế sự phát triển.
Tình trạng chậm phát triển có thể dễ nhận thấy nhất trong giai đoạn sơ sinh. Đó là lý do tại sao việc khám sức khỏe định kỳ là điều quan trọng. Mỗi lần khám, bác sĩ nhi khoa sẽ theo dõi sự tăng trưởng của trẻ, cho phép phát hiện ra vấn đề ngay lập tức nếu có dấu hiệu bất thường. Chụp X-quang bàn tay và cổ tay có thể giúp đánh giá mức độ phát triển của trẻ.
Ngoài ra, cha mẹ có thể cần sự tư vấn và hỗ trợ từ bác sĩ khi bé trai đang phát triển nhanh hơn hoặc chậm hơn nhiều so với dự kiến; thấp hơn hoặc cao hơn nhiều so với những trẻ cùng tuổi; đang phát triển rất cao dù bố mẹ thấp; chưa bắt đầu dậy thì trước 14 tuổi.
Cách giúp bé trai tăng trưởng chiều cao
Thực hiện một chế độ ăn uống lành mạnh, ngủ đủ giấc và tập thể dục là điều cần thiết giúp trẻ tăng trưởng chiều cao. Chế độ ăn uống và khả năng tiếp cận thực phẩm toàn phần giàu chất dinh dưỡng như trái cây tươi, rau củ, protein, các sản phẩm từ sữa và ngũ cốc có thể tác động đến sức khỏe tổng thể và sự tăng trưởng của trẻ.
Thanh thiếu niên cần ngủ 8-9 tiếng mỗi đêm, vì nó có thể ảnh hưởng đến lượng hormone tăng trưởng được tiết ra, tác động đến chiều cao và cân nặng tổng thế. Một giấc ngủ lành mạnh là đi ngủ đúng giờ và không thức quá khuya.
Vận động bằng cách tham gia các môn thể thao phù hợp với lứa tuổi và tình trạng sức khỏe, hoặc giúp đỡ việc nhà cũng góp phần tăng cường chiều cao ở trẻ. Ngoài ra, tư thế cũng có thể tạo ra sự khác biệt về chiều cao, các bé trai có thể bị gù lưng nếu có thói quen cúi người.