Ban biên tập xin giới thiệu bài viết của tác giả Bảo Châu về “Cái hay của Thơ mới”. Trong bài viết này, tác giả đã tập trung làm phân tích những nội dung như: sự khẳng định “cái tôi”, nỗi buồn cô đơn, cảm hứng thiên nhiên và tình yêu cũng như đề cập đến một số đặc sắc về nghệ thuật trong Thơ mới.Bạn đang xem : Cái tôi cá thể trong trào lưu thơ mới
Ngày nay, khi nhắc đến hai từ “Thơ mới”, ngay lập tức người ta nghĩ ngay đến một thời kì trong tiến trình phát triển rực rỡ của lịch sử văn học dân tộc. Người ta lại biết đến Thơ mới qua các bài thơ tiêu biểu của các tác giả nổi danh như Xuân Diệu, Thế Lữ, Huy Cận, Chế Lan Viên, Đông Hồ, Nguyễn Nhược Pháp, Lưu Trọng Lư, Nguyễn Bính… Nhưng ít ai biết được rằng, để có được một phong trào thơ với đúng như tên gọi của nó, thế hệ văn nghệ sĩ thời bấy giờ đã trải qua những bước thăng trầm như thế nào.
Thật vậy, trào lưu Thơ mới [ 1932 – 1945 ] khi đang còn trong thời kì “ trứng nước ” đã phải đương đầu với không ít những quan điểm, quan điểm phản đối nóng bức, can đảm và mạnh mẽ của “ thơ cũ ”. Xã hội truyền thống cuội nguồn Nước Ta chưa “ được cho phép ”, chưa “ chuẩn bị sẵn sàng ” để làm một cuộc “ cách mạng trong thi ca ”. Vì vậy, vào một ngày nọ [ 10 – 3 – 1932 ] “ Cuộc cách mạng trong thi ca đã nhóm dậy ” [ Hoài Thanh – Hoài Chân ]. Lần tiên phong trong thành trì thơ cũ hiện ra một lỗ thủng với bài thơ “ Tình già ” của Phan Khôi trên tờPhụ nữ Tân văn. Nói như Huy Cận trong bài phát biểu nhân kỉ niệm 60 năm trào lưu Thơ mới [ 15 – 02 – 1992 ] “ Bây giờ đây, Thơ mới đã nghiễm nhiên nằm trong văn mạch dân tộc bản địa và là một chương rất quan trọng trong lịch sử dân tộc văn học nước nhà. Nhưng hồi đó [ 1932 ] Thơ mới là nỗi niềm, thái độ, là một cuộc ra trận của cả một thế hệ văn chương, một lực lượng trẻ văn hoá dân tộc bản địa quyết thay đổi cả một nền văn thơ, văn chương đã mỏi mòn, khô cứng, bạc mầu ” .
Tổng kết về Thơ mới, Hoài Thanh, Hoài Chân trongThi nhân Việt Namđã khẳng định: “Không lấy một người so sánh với một người, hãy lấy thời đại so sánh với thời đại. Tôi quyết rằng chưa có thời đại nào phong phú như thời đại này trong lịch sử thi ca Việt Nam. Chưa bao giờ người ta thấy xuất hiện cùng một lần một hồn thơ rộng mở như Thế Lữ, mơ màng như Lưu Trọng Lư, hùng tráng như Huy Thông, trong sáng như Nguyễn Nhược Pháp, ảo não như Huy Cận, quê mùa như Nguyễn Bính, kì dị như Chế Lan Viên và tha thiết, rạo rực, băn khoăn như Xuân Diệu”.
Nền văn học trung đại trong khuôn khổ chế độ phong kiến chủ yếu là một nền văn học phi ngã. Sự cựa quậy, bứt phá tìm đến bản ngã đã ít nhiều xuất hiện trong thơ Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ,… Đến phong trào Thơ mới, “cái tôi” ra đời đòi được giải phóng cá nhân, thoát khỏi luân lí lễ giáo phong kiến chính là sự tiếp nối và đề cao cái bản ngã đã được khẳng định trước đó. Đó là một sự lựa chọn khuynh hướng thẩm mỹ và tư duy nghệ thuật mới của các nhà Thơ mới.Ý thức về “cái tôi” đã đem đến một sự đa dạng phong phú trong cách biểu hiện. “Cái tôi” với tư cách là một bản thể, một đối tượng nhận thức và phản ánh của thơ ca đã xuất hiện như một tất yếu văn học. Đó là con người cá tính, con người bản năng chứ không phải con người ý thức nghĩa vụ, giờ đây nó đàng hoàng bước ra “trình làng” [chữ dùng của Phan Khôi]. Xuân Diệu – “nhà thơ mới nhất trong các nhà Thơ mới” [Hoài Thanh] lên tiếng trước:
“ Tôi là con chim đến từ núi lạ ,Ngứa cổ hót chơi ”[ Lời thơ vào tập gởi hương ]hay :“ Tôi là con nai bị chiều đánh lưới ,Không biết đi đâu, đứng sầu bóng tối ”[ Khi chiều giăng lưới ]Có khi đại từ nhân xưng “ tôi ” chuyển thành “ anh ” :“ Anh nhớ tiếng, anh nhớ hình, anh nhớ ảnh .Anh nhớ em, anh nhớ lắm em ơi ! ”[ Tương tư chiều ]Thảng hoặc có khi lại là “ Ta ” :“ Ta là Một, là Riêng là Thứ Nhất .Không có chi bè bạn nổi cùng ta ”[ Hy Mã Lạp sơn ]Thơ mới tôn vinh “ cái tôi ” như một sự cố gắng sau cuối để khẳng định chắc chắn bản ngã của mình và mong được góp phần vào “ văn mạch dân tộc bản địa ”, mở đường cho sự tăng trưởng của thi ca Nước Ta tân tiến .2. Nỗi buồn đơn độcTrong bàiVề cái buồn trong Thơ mới, Hoài Chân cho rằng “ Đúng là Thơ mới buồn, buồn nhiều ”, “ Cái buồn của Thơ mới không phải là cái buồn ủy mị, bạc nhược mà là cái buồn của những người có tận tâm, đau buồn vì bị bế tắc chưa tìm thấy lối ra ” .Xem thêm : Thông Tin Tiểu Sử Ca Sĩ Hoài Lâm Là Ai ? Sự Nghiệp Âm Nhạc Và Cuộc Sống Đời Thường“ Cái tôi ” trong Thơ mới trốn vào nhiều nẻo đường khác nhau, ở đâu cũng thấy buồn và đơn độc. Nỗi buồn đơn độc tràn ngập trong cảm thức vềTiếng thuvới hình ảnh :“ Con nai vàng ngơ ngácĐạp trên lá vàng khô ”[ Lưu Trọng Lư ]Với Chế Lan Viên đó làNỗi buồn thương nhớ tiếc dân Hời [ dân Hời tức là dân Chàm ] :“ Đường về thu trước xa xăm lắmMà kẻ đi về chỉ một tôi ”Nghe một tiếng gà gáy bên sông, Lưu Trọng Lư cảm nhận được nỗi buồn “ Xao xác gà trưa gáy não nùng ” còn Xuân Diệu lại thấy “ Tiếng gà gáy buồn nghe như máu ứa ”. Về điều này, Hoài Chân cho rằng “ Xuân Diệu phải là người buồn nhiều, đau buồn nhiều mới viết được những câu thơ nhức xương như : “ Thà một phút huy hoàng rồi chợt tối. Còn hơn buồn le lói suốt trăm năm ” .Nỗi buồn đơn độc là cảm hứng của chủ nghĩa lãng mạn. Với những nhà Thơ mới, nỗi buồn ấy còn là cách giải thoát tâm hồn, là niềm mong ước được trải lòng với đời và với chính mình .Lưu Trọng Lư đã “ mỉm cười trong thú đau thương ”. Đồng thời, những nhà Thơ mới ý niệm rằng đơn độc, buồn chính là cái đẹp. Huy Cận đã từng bảo rằng “ Cái đẹp khi nào cũng hơi buồn ”. Những ý niệm ấy có lẽ rằng được khởi nguồn từ phương Tây khi nhà thơ Mĩ Edgar Allan Poe đã từng nói : “ Giọng điệu buồn là giọng điệu thích hợp với thơ ca ”. Rõ ràng, khi ý niệm như vậy thì việc bộc lộ quốc tế tự nhiên cũng đồng thời cho việc bộc bạch tâm trạng. Huy Cận đã phải thốt lên :“ Hồn đơn chiếc như hòn đảo rời dặm biển ”[ Mai sau ]Cả một thiên cổ sầu ngìn năm dồn chất vào trong một tâm hồn thơ. Hoài Thanh đã nhận xét trongThi nhân Nước Ta rằng : “ Các cụ nhà ta khi nhìn thấy một cô gái xinh đẹp thì có cảm xúc tội lỗi ”. Nhưng xã hội đã thay đổi rồi, “ Một xã hội mới hình thành sửa chữa thay thế cho xã hội truyền thống cuội nguồn. Một ý thức hệ mới đang hình thành thay cho ý thức hệ cố hữu. Một con người mới – dầu chưa phải là hầu hết quốc dân đang muốn hướng đời sống theo ý của họ. Những con người “ ở nhà Tây, đội mũ Tây, đi giày Tây, mặc áo Tây … ” .Các nhà Thơ mới say sưa viết về những mối tình dang dở. Họ ý niệm :“ Tình chỉ đẹp khi còn dang dởĐời mất vui khi đã vẹn câu thề ”[ Ngập ngừng – Hồ Dzếnh ]Vũ Hoàng Chương như mất hết cả niềm đam mê, khi :“ Em ơi lửa tắt bình khô cạnĐời vắng em rồi say với ai ? ”[ Đời vắng em rồi ]Hàn Mặc Tử cũng “ hoá dại khờ ” :“ Người đi 50% hồn tôi mấtMột nửa hồn tôi hóa dại khờ ”[ Những giọt lệ ]Chủ nghĩa lãng mạn thường viết về những đề tài vạn vật thiên nhiên và tình yêu, hay vạn vật thiên nhiên và tình yêu là đề tài rất tương thích với những nhà thơ. Bởi vậy, Hoài Thanh đã từng khen hai câu thơ hay nhất trong nền thơ ca viết về đề tài mùa thu của Bích Khê : “ Tôi đã gặp trongTinh huyếtnhững câu thơ hay vào bậc nhất trong thơ Nước Ta : “ Ô ! Hay buồn vương cây ngô đồng. Vàng rơi ! Vàng rơi ! Thu bát ngát ” .Thơ mới nói chung thường thích những cảnh “ sông dài trời rộng ”, những cảnh gợi cho người ta cảm xúc bâng khuâng, man mác, đơn độc … Các nhà Thơ mới thích những đêm trăng lạnh, những buổi chiều tà mà tiêu biểu vượt trội là Huy Cận với bài Tràng giang :“ Lòng quê dợn dợn vời con nước ,Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà ”
3. Cảm hứng về thiên nhiên và tình yêu
Ngay từ khi sinh ra, Thơ mới đã thay đổi cảm hứng, đã tạo ra một xúc cảm mới trước cuộc sống và trước vạn vật thiên nhiên, ngoài hành tinh. Cảm hứng về vạn vật thiên nhiên và tình yêu đã tạo nên bộ mặt riêng cho Thơ mới. Đó là vẻ đẹp tươi mới, đầy hương sắc, âm thanh, tràn ngập sự sống .Đây là cảnh mưa xuân trong thơ Nguyễn Bính :“ Bữa ấy mưa xuân phơi phới bayHoa xoan lớp lớp rụng rơi đầy ”[ Mưa xuân ]
Và đây là hình ảnh buổi trưa hè:
“ Buổi trưa hè nhè nhẹ trong ca dao .Có cu gáy và bướm vàng nữa chứ ”[ Đi giữa đường thơm – Huy Cận ]Trong thơ Chế Lan Viên có không ít những hình ảnh như :“ Bướm vàng nhè nhẹ bay ngang bóngNhững khóm tre cao rủ trước thành ”[ Thu [ I ] ]Tất cả gợi lên hình ảnh quê nhà bình dị, quen thuộc với mỗi người Nước Ta. Những cung bậc của tình yêu đã làm thăng hoa cảm hứng những nhà Thơ mới .“ Ông hoàng của thơ tình ” Xuân Diệu bộc bạch một cách hồn nhiên :“ Tôi dại khờ lắm, ngu ngơ quáChỉ biết yêu thôi chẳng biết gì ”[ Vì sao ? ]Khác với Xuân Diệu, nhà thơ Chế Lan Viên cảm nhận thân phận bằng nỗi đơn độc sầu não :“ Với tôi tổng thể như không có ý nghĩaTất cả không ngoài nghĩa khổ đau ”[ Xuân ]Nói chung, Thơ mới bộc lộ nỗ lực phát minh sáng tạo hình thức thơ ca. Có thể nói trong Thơ mới, có nhiều câu thơ rất mới lạ so với thơ ca truyền thống lịch sử. Cái mới ấy được bộc lộ trong cách biểu lộ của những nhà thơ chịu tác động ảnh hưởng bởi Baudelaire và phe phái tượng trưng Pháp, với những câu thơ đầy tính “ làm mưa làm gió ” như :“ Ô kìa ! Bóng nguyệt trần truồng tắmLộ cái khuôn vàng dưới đáy khe ”[ Bẽn lẽn – Hàn Mặc Tử ]Và đây là những câu thơ trọn vẹn mới lạ của Xuân Diệu :“ Hơn một loài hoa đã rụng cànhTrong vườn sắc đỏ rủa màu xanh ”[ Đây mùa thu tới ]
4. Một số đặc sắc về nghệ thuật
Thơ mới là một bước tăng trưởng quan trọng trong tiến trình tân tiến hóa nền văn học nước nhà những năm đầu thế kỉ XX với những cuộc cải cách nghệ thuật và thẩm mỹ thâm thúy .Về thể loại, khởi đầu Thơ mới phá phách một cách phóng túng nhưng từ từ trở lại với những thể thơ truyền thống lịch sử quen thuộc như thơ ngũ ngôn, thất ngôn, thơ lục bát. Các bài thơ ngũ ngôn cóTiếng thu [ Lưu Trọng Lư ], Ông đồ [ Vũ Đình Liên ], Em đi chùa Hương [ Nguyễn Nhược Pháp ] … Các nhà thơ Huy Cận, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, T.T.Kh đa phần viết theo thể thơ thất ngôn, còn Nguyễn Bính, Thế Lữ lại dùng thể thơ lục bát v.v …Cách hiệp vần trong Thơ mới rất đa dạng và phong phú, ít sử dụng một vần [ độc vận ] mà dùng nhiều vần như trong thơ cổ phong trường thiên : vần ôm, vần lưng, vần chân, vần liên tục, vần gián cách hoặc không theo một trật tự nhất định :“ Tiếng địch thổi đâu đâyCớ sao nghe réo rắtLơ lửng cao đưa tận chân trời xanh ngắtMây bay … gió quyến, mây bayTiếng vi vút như khoan như dìu dặtNhư hắt hiu cùng hơi gió heo may ”[ Tiếng trúc tuyệt vời – Thế Lữ ]Sự tích hợp giữa vần và thanh điệu tạo nên cho Thơ mới một nhạc điệu riêng .Đây là những câu thơ toàn thanh bằng :“ Sương nương theo trăng ngừng sống lưng trờiTương tư nâng lòng lên chơi vơi ” [ Xuân Diệu ]hay :“ Ô hay ! Buồn vương cây ngô đồngVàng rơi !Vàng rơi !Thu bát ngát ” [ Bích Khê ]Ngoài việc sử dụng âm nhạc, Thơ mới còn vận dụng cách ngắt nhịp một cách linh động :“ Thu lạnh / càng thêm nguyệt tỏ ngờiĐàn ghê như nước / lạnh / trời ơi ! ” [ Xuân Diệu ]Ở một phương diện khác, cuộc cải cách về ngôn từ Thơ mới diễn ra khá rầm rộ. Thoát khỏi tính quy phạm ngặt nghèo và mạng lưới hệ thống ước lệ xum xê của “ Thơ cũ ”, Thơ mới mang đến cho người đọc một quốc tế thẩm mỹ và nghệ thuật giàu giá trị tạo hình và quyến rũ thâm thúy :“ Con đường nhỏ nhỏ, gió xiêu xiêuLả lả cành hoang nắng trở chiều ” [ Xuân Diệu ]hay :“ Mưa đổ bụi êm êm trên bến vắngĐò biếng lười nằm mặc dưới sông trôi ” [ Anh Thơ ]Sự đa dạng chủng loại về thể loại, vần và nhạc điệu cùng với tính hình tượng, cảm hứng của ngôn từ đã tạo nên một phong thái diễn đạt tinh xảo, bằng cảm xúc, bằng sắc tố hội họa của thơ mới. Đây là bức tranh “ Mùa xuân chín ” được Hàn Mặc Tử cảm nhận qua sắc tố và âm thanh :“ Trong làn nắng ửng, khói mơ tanĐôi mái nhà tranh lấm tấm vàngSột soạt gió trêu tà áo biếcTrên dàn thiên lý. Bóng xuân sang ”Thơ mới ảnh hưởng tác động thơ Đường khá đậm nét. Sự gặp gỡ giữa thơ Đường và Thơ mới hầu hết ở thi tài, thi đề. Các nhà thơ mới chỉ tiếp thu và giữ lại những mặt tích cực, văn minh của thơ Đường trong những sáng tác của Đỗ Phủ, Lý Bạch, Bạch Cư Dị, … Trong bàiTràng giang, Huy Cận mượn tứ thơ của Thôi Hiệu để bày tỏ lòng yêu nước :“ Lòng quê dợn dợn vời con nước
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà”
Nếu sự tác động ảnh hưởng thơ Đường làm cho thơ tiếng Việt càng đa dạng chủng loại phong phú thêm, tinh xảo hơn thì sự tác động ảnh hưởng thơ ca lãng mạn Pháp góp thêm phần cho Thơ mới phát minh sáng tạo về thi hứng, bút pháp và cách diễn đạt mới lạ, độc lạ. Một trong những nhà thơ tiên phong chịu tác động ảnh hưởng thâm thúy thơ Pháp là Thế Lữ, Huy Thông, về sau là Xuân Diệu, Hàn Mặc Tử, …Trong bài “ Thơ mới – cuộc nổi loạn ngôn từ ” Đỗ Đức Hiểu nêu nhận xét về mạng lưới hệ thống ngôn từ Thơ mới “ Thơ mới là bản hòa âm của hai nền văn hóa truyền thống xa nhau vời vợi, là bản giao hưởng cổ và tân tiến ”. Đó là sự giao thoa tiếng Việt với thơ Đường và thơ ca lãng mạn Pháp thế kỷ XIX. Sự ảnh hưởng tác động thơ Đường và thơ ca lãng mạn Pháp so với trào lưu Thơ mới không tách rời nhau. Điều này cho thấy ảnh hưởng tác động và ảnh hưởng tác động từ nhiều phía so với Thơ mới là một tất yếu trong quy trình hiện đại hóa thơ ca. Chính sự tích hợp Đông – Tây nói trên đã tạo nên truyền thống dân tộc bản địa và sức mê hoặc riêng của Thơ mới .Sau 88 năm, kể từ khi sinh ra cho đến nay, Phong trào thơ mới đã có chỗ đứng vững chãi trong đời sống văn học dân tộc bản địa. Qua thời hạn, những giá trị tốt đẹp của Phong trào Thơ mới Nước Ta 1932 – 1945 càng được thử thách và có sức sống lâu bền trong lòng những thế hệ người đọc .