Ông Quách Hội Đồng có công khai phá, giàu sang nhất vùng Bình Định, dạy dân làm dâu nuôi tằm, để lại cho hậu thế 4 ngôi nhà cổ hơn 100 tuổi.
Trang viên Tịnh Nương đường nhìn từ bên ngoài. Ảnh: Phương Thảo
Quách Hội Đồng - tứ tổ của dòng họ Quách - sinh năm 1781 trên đất An Thái, xã Nhơn Phúc [An Nhơn, Bình Định] trong một gia đình nổi danh với nghề mua bán. Đến thời ông Quách Hội Đồng thì "cái máu" buôn bán nhạt dần. Ông chỉ ham học thiên văn, địa lý, tướng số và mê thú điền viên... Một lần ngao du tới vùng đất Thuận Nghĩa, thấy non nước hữu tình, ông bán cả cơ nghiệp, dẫn gia đình tới đây sinh sống.
Phần lớn vùng đất Thuận Nghĩa khi đó thường bị sông Kôn xâm thực, không thể canh tác, nhưng ông vẫn bỏ tiền ra mua cả một vùng rộng mênh mông. Nhiều người thấy thế cười chê, bảo ông dư tiền quẳng xuống sông, chẳng mấy chốc mà cơ nghiệp Quách gia phá sản. Nhưng ông Quách Hội Đồng chỉ cười nói: "Để rồi xem, 10 năm nữa thôi, vùng này sẽ được sông bồi đắp thành đất đai màu mỡ".
Đọc nhiều sách vở, trong đó có cuốn Đào công trí phú, ông Quách Hội Đồng nắm được cách trồng dâu nuôi tằm, phát triển nghề này trên vùng Thuận Nghĩa. Những nương dâu của họ Quách xanh ngát, tằm đong kén không khi bị hư, ít bị tang nên ngày càng ăn nên làm ra. "Đất của họ Quách khi đó cò bay thẳng cánh" ông Quách Văn Bom [80 tuổi], cháu thờ tự đời thứ 10 của họ Quách cho biết.
Gần 10 năm sau một trận lũ lớn xảy ra, sông Kôn chuyển mình về phía Nam, đất đai Thuận Nghĩa được phù sa bồi đắp hàng trăm mẫu. Thấy vậy, ông Lý hương bấy giờ đòi giành lại đất. Nhưng Quách Hội Đồng kiên quyết không chịu, với cái lý "lúc sông nuốt đất của tôi làng không bồi thường, giờ sông trả đất hà cớ gì làng lấy".
Theo cụ Bom, bà tứ tổ Lê Thị Duệ [vợ ông Quách Hội Đồng] khi lập nghiệp tại Thuận Nghĩa đã có công dạy người dân trong vùng trồng dâu, nuôi tằm. Sau khi bà mất, người dân gọi bà là Chúa tằm Tây Vương Mẫu, lập miếu thờ. Ngày 5/5 [âm lịch], dân làng đem lễ vật đến cúng kính bà tại từ đường Quách Tịnh Nương. Ngày nay, nghề dâu nuôi tằm ở Thuận Nghĩa đã không còn, việc cúng bà Chúa tằm mai một, Tết thanh minh người dân tổ chức một lễ cúng chung tại miếu và đình làng.
Đến đời lục tổ Quách Khanh Đạo, dòng họ Quách vào thời kỳ hưng thịnh, đứng đầu trong 4 dòng họ giàu có nhất Bình Định bấy giờ. Ruộng đất mênh mông, ngoài vùng Thuận Nghĩa, tài sản của họ Quách có ở Phú Phong, Lai Nghi, Bình Đức [huyện Tây Sơn] và cả huyện Vĩnh Thạnh.
Trong vòng 9 năm [năm 1908 đến năm 1917], họ Quách xây dựng 4 trang viên ở Thuận Nghĩa, trong đó một trang viên rộng 2 hecta, 3 trang viên khác rộng một hecta. Mỗi trang viên có căn nhà lá mái, căn nhà 5 gian 2 chái làm từ đường Quách tộc và 3 căn khác 3 gian 2 chái. Nhưng đến năm 1907, trận lũ năm đã nhấn chìm 4 trang viên.
Sau đó, ông Quách Viễn Nghĩa, con trai của ông Quách Khanh Đạo, xây dựng kiên cố lại 4 căn nhà này. Ông Viễn là người giỏi tướng số và kiến trúc, vì thế việc xây 4 ngôi nhà rất kỹ lưỡng. "Chỉ cần nghe tiếng gỗ được phu khiêng ném giữa nhà là ông ấy biết gỗ tốt hay xấu. Gỗ tốt được ông chọn làm trụ ngoài, gỗ xấu làm trụ góc nhà", cụ Bom kể.
4 căn nhà lần lượt hoàn thành trong 9 năm. Trang viên Tịnh Nương Đường [lấy theo tên ông tổ Quách Tịnh Nương], từ đường chính của Quách tộc tại Thuận Nghĩa được bao quanh với vườn rau xanh mướt và hàng cau ngay từ cổng vào. "Kiểu nhà này giống nhà điều hòa, đông ấm, hè lạnh", người thờ tự tại Quách Tịnh Nương nói.
3 căn nhà sau được gọi là Quách Thúc Đường, Quách Phổ Đường và Quách Trọng Đường xây dựng cùng một kiểu nhưng quy mô nhỏ hơn, nhà 3 gian 2 chái, không có dãy Đông, Tây.
Theo cụ Bom, cả 4 căn từ đường họ Quách đều dựng hình chữ "Môn", có lá bùa hình bát quái giữa trần ở phía ngoài hiên. Mỗi ngôi nhà đều khắc giống nhau, chỉ khác nét cuối vừa có nhiệm vụ trừ tà, giữ bình yên cho dòng họ vừa đánh dấu thời gian xây dựng.
"Được xây dựng bằng gỗ tốt nhưng thời gian lâu nên 4 căn nhà này đều xuống cấp và được tu sửa lại. Vào thời kháng chiến chồng Pháp, Tịnh Nương Đường dùng cho bộ đội trú ẩn, làm kho chứa… Năm 1947, ngôi nhà bị trúng đạn nhưng may mắn không bị hư hỏng nhiều", cụ Bom cho hay.
Theo ông Nguyễn Văn Hòa, cán bộ Phòng Văn hóa Thông tin huyện Tây Sơn, toàn huyện có gần 40 nhà cổ, trong đó có 5 ngôi nhà được phía Nhật Bản khảo sát đánh giá và đưa vào danh sách bảo tồn, trong đó họ Quách có căn Quách Trọng Đường được xây dựng năm 1917.
Ở Thuận Nghĩa, họ Quách giờ còn 40 hộ sinh sống, con cháu thành đạt lập nghiệp ở các nơi. 15 năm được Hội khuyến học trung ương khen tặng là dòng họ hiếu học, 10 năm được khen thưởng dòng họ an ninh tốt. Mỗi năm vào ngày mất của ông tổ, con cháu họ Quách ở mọi miền tập trung về Tịnh Nương Đường cúng giỗ và tổ chức khen thưởng con cháu có thành tích học tập tốt.