Đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế là gì

• Xu hướng phát triển của lĩnh vực kế toán và cơ hội với Việt Nam

  18/06/2020
• 05 tác động cơ bản của EVFTA đến kinh tế Việt Nam

  17/06/2020
• Cơ hội vàng với Việt Nam sau Covid-19?

  25/05/2020

Có thể thấy, sau gần 35 năm đổi mới, Việt Nam đã đạt được những thành tựu đáng tự hào trong phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là về tốc độ tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, tốc độ tăng trưởng đó trong 30 năm qua đang có xu hướng giảm dần. Nhiều nghị quyết của Ðảng trong gần 10 năm qua đã nhấn mạnh yêu cầu cấp bách phải đổi mới mô hình tăng trưởng theo hướng dựa vào khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo bên cạnh việc khai thác lao động và nguồn vốn.

Cần đổi mới mô hình tăng trưởng

Ðã có rất nhiều mô hình về tăng trưởng kinh tế, nhưng tựu trung lại các mô hình này đều tập trung vào các nhân tố cơ bản đó là: vốn, lao động, năng suất các yếu tố tổng hợp. Thước đo chủ yếu về hiệu quả của lao động đó là năng suất lao động, tức là sản lượng tính trên một đơn vị lao động. Yếu tố thứ hai là khối lượng vốn trên một đơn vị lao động. Ðó là cách tiếp cận truyền thống về tăng trưởng kinh tế dưới hai cấu phần vốn và lao động.

Ngày nay các quốc gia tập trung vào năng suất các yếu tố tổng hợp do sự phát triển như vũ bão của khoa học - công nghệ. Ðổi mới mô hình tăng trưởng có hai cách tiếp cận. Cách tiếp cận thứ nhất là từ một mô hình tăng trưởng kinh tế đặc thù của mỗi quốc gia mà họ cần thay đổi các nhân tố gì để tăng trưởng kinh tế đạt được tốc độ cao nhất có thể và mang tính bền vững. Cách tiếp cận thứ hai là xem xét các mô hình tăng trưởng kinh tế của các quốc gia trên thế giới và đối chiếu các điều kiện đặc thù có tính tương đồng của nền kinh tế nước mình và sử dụng nó như một tham chiếu căn bản cho mô hình tăng trưởng của đất nước mình. Có lẽ việc kết hợp hai mô hình này là cách thức mà chúng ta nên tiếp cận khi đặt ra vấn đề đổi mới mô hình tăng trưởng kinh tế của Việt Nam.

Trước hết cần đặt vấn đề đổi mới mô hình tăng trưởng nhằm đạt được mục đích cuối cùng là gì? Nhằm để có tốc độ tăng trưởng kinh tế cao và bền vững hay mô hình tăng trưởng đổi mới đó là công cụ, phương tiện để nền kinh tế đạt tới các mục tiêu khác như công bằng xã hội, bảo vệ môi trường… Có lẽ nên tổng hợp các mục tiêu này khi đặt ra vấn đề đổi mới mô hình tăng trưởng.

Về yêu cầu tăng năng suất lao động

Các nền kinh tế phát triển đều dựa vào năng suất lao động để có tốc độ tăng trưởng kinh tế cao. Chậm nâng cao năng suất lao động đồng nghĩa với việc làm tốc độ tăng trưởng kinh tế chậm lại. So sánh năng suất lao động của Việt Nam với hầu hết các nước ASEAN cho thấy, năng suất lao động của Việt Nam thấp hơn từ hai lần so với Phi-li-pin đến 14 lần so với Xin-ga-po. Nguyên nhân chủ yếu đó là các ngành kinh tế của nước ta về cơ bản ít sử dụng tri thức, khoa học - công nghệ, lao động có kỹ năng, các ngành nghề dựa vào các ngành thâm dụng vốn. Lao động tập trung nhiều ở các khu vực nông, lâm, thủy sản và lao động chưa qua đào tạo còn lớn. Tăng trưởng năng suất lao động của Việt Nam đến nay chủ yếu là sự chuyển dịch cơ cấu từ ngành có năng suất lao động thấp sang ngành có năng suất lao động cao hơn. Còn năng suất nội bộ ngành có cải thiện nhưng rất chậm. Với thành quả của cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Việt Nam có nhiều điều kiện để có thể tiếp cận công nghệ kỹ thuật số, nền kinh tế số. Nó cho phép Việt Nam có các nhà máy thông minh, sản phẩm thông minh, chuỗi cung ứng thông minh đáp ứng nhu cầu của khách hàng linh hoạt và hiệu quả hơn. Hiện thực hóa các yêu cầu đòi hỏi này trong 5 năm, 10 năm tới bằng các chính sách cụ thể, mang tính khả thi sẽ là một cuộc đổi mới thực chất tạo cú huých cho năng suất lao động gia tăng đột biến, cũng như mô hình tăng trưởng được đổi mới một cách căn bản, thực chất.

Về sáng tạo và đổi mới công nghệ

Các nền văn minh phương Tây nói chung có truyền thống về đổi mới và sáng tạo. Ðiều này giải thích vì sao các cuộc cách mạng về khoa học - công nghệ đều khởi phát từ phương Tây. Các mô hình tăng trưởng kinh tế ngày nay đều coi trọng vai trò của đổi mới sáng tạo trước những thành tựu của khoa học - công nghệ. Ở Việt Nam, mức độ đóng góp của khoa học - công nghệ đối với nền kinh tế vẫn còn rất thấp. Mức độ sẵn sàng về công nghệ trong báo cáo năng lực cạnh tranh toàn cầu cho thấy vị trí của Việt Nam còn ở mức rất khiêm tốn, đứng quanh mức 100 trong gần 150 quốc gia khảo sát. Riêng về chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu thì trong báo cáo thường niên ngày 2-9-2020 của Tổ chức sở hữu trí tuệ toàn cầu [WIPO] đã xếp hạng Việt Nam thứ 42/131 quốc gia. Việt Nam đứng thứ ba sau Xin-ga-po và Ma-lai-xi-a ở Ðông - Nam Á và đứng thứ chín ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Ngoài ra, nhiều chỉ tiêu khác liên quan đến khoa học - công nghệ của Việt Nam vẫn còn ở mức rất khiêm tốn so với nhiều nước khác. Chẳng hạn như tổng chi quốc gia cho nghiên cứu và phát triển [R&D] so với GDP là chỉ tiêu rất quan trọng nhằm đánh giá cường độ nghiên cứu và phát triển của một quốc gia, tuy có được cải thiện từ mức 0,21% năm 2011 lên 0,55% năm 2017 nhưng so với các nước thì còn rất thấp. Chi cho nghiên cứu phát triển của doanh nghiệp Việt Nam có tăng lên nhanh trong tổng chi nghiên cứu phát triển của cả nước nhưng so với các nước ASEAN vẫn còn rất thấp. Hơn nữa nghiên cứu phát triển ở nước ta tập trung phần lớn ở các doanh nghiệp lớn, còn ở các doanh nghiệp vừa và nhỏ thì hoạt động này rất hạn chế. Chất lượng nghiên cứu khoa học - công nghệ so với mặt bằng ASEAN và quốc tế cũng ở mức thấp. Tỷ lệ về bằng sáng chế và ứng dụng [trên một triệu dân] còn nhỏ bé.

Ðây là những khó khăn, thách thức Việt Nam cần phải vượt qua nếu muốn đổi mới mô hình tăng trưởng có hiệu quả. Giáo sư Michael Porter, cha đẻ của lý thuyết lợi thế cạnh tranh quốc gia nhận định về mô hình tăng trưởng kinh tế của nước ta như sau: “Mô hình tăng trưởng của Việt Nam đã đạt tới đỉnh. Nếu Việt Nam tiếp tục tăng trưởng dựa vào mở rộng quy mô vốn, sử dụng nguồn nhân công giá rẻ với tay nghề thấp và giá trị gia tăng trong hàng hóa xuất khẩu thấp sẽ dẫn tới không thể cạnh tranh và nền kinh tế sẽ gặp nhiều rủi ro trong tương lai”. Nhận định này có vai trò như là một cảnh báo thuyết phục, và thực tế nó cũng khá quen thuộc trong nhận thức chung của xã hội, đặc biệt là tinh thần các nghị quyết của Ðảng về việc cần phải chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế từ chiều rộng qua chiều sâu để nâng cao năng suất nhân tố tổng hợp [TFP].

Một số giải pháp đổi mới mô hình tăng trưởng

Ðổi mới hay chuyển đổi hay lựa chọn tối ưu một mô hình tăng trưởng kinh tế mới của Việt Nam, tùy theo cách gọi, cuối cùng phải bảo đảm được mục tiêu kinh tế Việt Nam tăng trưởng nhanh, bền vững, đưa Việt Nam thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia, giải quyết tốt các vấn đề về xã hội và môi trường, ứng phó hiệu quả trước những cú sốc nhiều mặt từ bên ngoài. Dưới đây xin được đóng góp một vài giải pháp vào hệ thống các giải pháp, chính sách toàn diện để đạt đến thành công của quá trình đổi mới mô hình tăng trưởng.

Trước hết, cần thể chế hóa khá cụ thể các yêu cầu mục tiêu đặt ra từ các nội hàm đổi mới của mô hình tăng trưởng. Ðặc biệt chú trọng vai trò của đổi mới sáng tạo và hoạt động khoa học - công nghệ nhằm từng bước đưa nền kinh tế nước ta chuyển đổi sang nền kinh tế số.

Tiếp đến, cần thúc đẩy nhanh quá trình tái cơ cấu nền kinh tế. Ðây là vấn đề đã được đặt ra từ lâu nhưng thực chất việc triển khai thực hiện do gặp phải nhiều khó khăn, nên tiến hành còn rất chậm. Ðể mô hình tăng trưởng mới phát huy tác dụng thì các cải cách về đầu tư công, về doanh nghiệp nhà nước, về thị trường tài chính, trong đó có các vấn đề về tài khóa và tiền tệ cần được đổi mới mạnh mẽ hơn nữa.

Cuối cùng, cải cách hành chính theo hướng triệt để, quyết liệt nhưng phải hiệu quả hơn. Quan điểm giữa “cấm và cho” cần được dứt khoát trong tinh thần của hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật. Pháp luật nên quy định rõ những gì các chủ thể không được làm, thay vì chỉ được làm những gì pháp luật cho phép.

Cả nước đang hướng về đại hội đảng bộ các cấp, tiến tới Ðại hội Ðảng toàn quốc lần thứ XIII với nhiều kỳ vọng hết sức lớn lao. Trước bao nhiêu thách thức của biến động chính trị, kinh tế thế giới, nhất là đại dịch Covid-19 trong hơn chín tháng qua, Việt Nam đã cho thế giới thấy sức mạnh kiên cường, bền bỉ. Và điều đó tự thân nó như một lời cổ vũ mạnh mẽ cho toàn Ðảng, toàn quân, toàn dân ta hướng tới sự thành công của Ðại hội Ðảng toàn quốc lần thứ XIII, tiếp tục mở ra một chương mới trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước huy hoàng hơn, chói lọi hơn.

TS TRƯƠNG VĂN PHƯỚC

Nguyên Quyền Chủ tịch Ủy ban Giám sát tài chính quốc gia

Để hiện thực hóa khát vọng trở thành quốc gia thịnh vượng vào năm 2045, Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng nêu nhiều nhiệm vụ trọng tâm cụ thể, trong đó có nội dung đổi mới mạnh mẽ mô hình tăng trưởng [MHTT], cơ cấu lại nền kinh tế, nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế. Thách thức của việc đổi mới MHTT giai đoạn 2021-2025 không chỉ là khắc phục triệt để những hạn chế, bất cập từ MHTT trước đây mà còn phải đề xuất những giải pháp mới.

Nhiệm vụ khó khăn hơn

Cơ cấu lại nền kinh tế, chuyển đổi MHTT từ cách thức tăng trưởng theo chiều rộng sang tăng trưởng theo chiều sâu là một chủ trương lớn và đúng đắn của Đảng, Nhà nước từ năm 2011, là nhân tố quyết định để Việt Nam đạt được mục tiêu phát triển nhanh và bền vững trong suốt giai đoạn 2011 - 2020 vừa qua. Về bản chất, đổi mới MHTT chính là đổi mới cách thức tăng trưởng từ chủ yếu dựa vào tăng vốn, lao động giá rẻ, khai thác tài nguyên thiên nhiên sang tăng trưởng chủ yếu dựa vào năng suất. Nói cách khác là chủ yếu dựa vào sử dụng hiệu quả các nguồn lực, tiến bộ khoa học - công nghệ, đổi mới và sáng tạo nhằm bảo đảm phát triển nhanh, bền vững, chất lượng và hiệu quả. Đổi mới MHTT cũng bao hàm cả quá trình cơ cấu lại nền kinh tế nhằm huy động, phân bổ, sử dụng các nguồn lực theo hướng hợp lý và hiệu quả, theo hướng nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế, tham gia một cách chủ động, hiệu quả vào chuỗi giá trị toàn cầu, qua đó làm tăng khả năng chống chịu của nền kinh tế với các cú sốc bên ngoài.

Đánh giá kết quả cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới MHTT giai đoạn 2016 - 2020, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế T.Ư [CIEM] nhấn mạnh đến những kết quả nổi bật. Trước hết là ổn định kinh tế vĩ mô và tăng cường sức chống chịu của nền kinh tế. Lạm phát cơ bản được duy trì ở mức ổn định khoảng 1,7% trong cả giai đoạn. Thực hiện được mục tiêu cơ cấu lại ngân sách nhà nước theo hướng giảm dần tỷ lệ bội chi ngân sách xuống dưới 3,5% GDP. Dự trữ ngoại tệ gia tăng nhanh chóng, tỷ giá ổn định linh hoạt, làm cho thị trường ngoại hối ổn định hơn, góp phần tăng thêm sức chống chịu của nền kinh tế. Đáng lưu ý, cách thức và chất lượng tăng trưởng đã có sự thay đổi, cải thiện nhất định. Thể hiện ở việc không còn sử dụng khai khoáng như một công cụ điều hành nhằm đạt mục tiêu tăng trưởng kinh tế. Mặt khác, tăng trưởng giai đoạn này chủ yếu dựa vào cải cách và thúc đẩy sản xuất, kinh doanh thay vì nhờ vào mở rộng tín dụng và các gói kích thích kinh tế như giai đoạn 2011 - 2015. Tuy nhiên, CIEM chỉ rõ: Xét trong dài hạn và chất lượng của sự chuyển đổi vẫn còn không ít điều cần cải thiện. Đó là nguồn thu ngân sách chưa bền vững. Tốc độ gia tăng tín dụng tuy có giảm so giai đoạn 2001 - 2010 nhưng đang có xu hướng gia tăng. Độ mở của nền kinh tế đã gia tăng rất nhanh và ở mức rất cao. Nền kinh tế ngày càng phụ thuộc nhiều hơn vào đầu tư nước ngoài. Đây là những chỉ dấu khá rõ thể hiện nền kinh tế nước ta đang ngày càng trở nên dễ bị tổn thương trước các biến động bất lợi từ bên ngoài.

Trước thực trạng đó, trong định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021 - 2030, Nghị quyết Đại hội XIII khẳng định tiếp tục đổi mới mạnh mẽ MHTT, cơ cấu lại nền kinh tế. TS Nguyễn Đình Cung, thành viên Tổ Tư vấn kinh tế của Thủ tướng Chính phủ phân tích, năm 2021, đất nước đang bước vào giai đoạn chuyển đổi MHTT với nhiệm vụ nặng nề hơn trước. Bởi lẽ trước đây, chúng ta cơ cấu lại nền kinh tế, chuyển đổi MHTT theo hướng nâng cao năng suất, hiệu quả, năng lực cạnh tranh nhưng hiện nay, do tác động của đại dịch Covid-19, chúng ta trước hết phải phục hồi tăng trưởng nền kinh tế. So với 10 năm trước, phục hồi kinh tế trong giai đoạn này sẽ có nhiều khó khăn hơn. Bởi trong giai đoạn 2011 - 2015, kinh tế toàn cầu suy thoái nhưng nhìn chung vẫn thuận lợi hơn so với tình trạng hiện nay và Việt Nam cũng có nhiều tiềm năng và lợi thế hơn, nhất là trong thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài. Vì vậy, nhiệm vụ cơ cấu lại nền kinh tế, chuyển đổi MHTT vẫn tiếp tục phải thực hiện nhưng khác với giai đoạn trước, văn kiện Đại hội XIII yêu cầu phải thực hiện đổi mới MHTT mạnh mẽ hơn. Theo đó, chuyển mạnh nền kinh tế sang MHTT dựa trên cơ sở tăng năng suất, tiến bộ khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo, nhân lực chất lượng cao, sử dụng tiết kiệm, hiệu quả các nguồn lực để nâng cao chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế. Cải thiện môi trường kinh doanh, thúc đẩy khởi nghiệp sáng tạo, phát triển các ngành, lĩnh vực, các doanh nghiệp trên nền tảng ứng dụng mạnh mẽ các thành tựu của khoa học - công nghệ, nhất là cách mạng công nghiệp lần thứ tư…

Những đột phá chiến lược

Theo các chuyên gia kinh tế, nỗ lực cơ cấu lại nền kinh tế thời gian qua mới chủ yếu là làm sạch các hậu quả để lại của giai đoạn phát triển trước đó. Bước sang giai đoạn mới 2021-2025, cơ cấu lại và đổi mới MHTT cần phải nhanh hơn và phải có sự bứt phá. Vì vậy, cần xác định rõ những tác động có thể xảy đến để đưa ra những giải pháp cho việc cơ cấu lại nền kinh tế trong giai đoạn tới. Đổi mới MHTT phải gắn với quá trình đẩy nhanh tiến độ hoàn thiện thể chế, nhất là phát triển thị trường các nhân tố sản xuất; thúc đẩy phát triển kinh tế tư nhân và những thiết chế bảo vệ tài sản, bảo vệ quyền kinh doanh của người dân và doanh nghiệp. Chú trọng tăng cường nội lực, phát triển lực lượng doanh nghiệp trong nước, nâng cao tính độc lập, tự chủ của nền kinh tế, tăng cường khả năng chống chịu với các cú sốc bên ngoài.

TS Cấn Văn Lực nhìn nhận, quá trình cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới MHTT giai đoạn 2021-2025 cần đẩy nhanh hoàn thiện hệ thống thể chế kinh tế, gắn với cải cách thực chất thủ tục hành chính hướng tới lợi ích của doanh nghiệp [nhất là khu vực kinh tế tư nhân], nhà đầu tư và người dân. Hiện nay, Việt Nam đã hội nhập kinh tế sâu rộng, sự phát triển bùng nổ của công nghệ số kéo theo sự hình thành và phát triển của nhiều mô hình kinh doanh, hình thái kinh tế mới. Tuy nhiên, hệ thống pháp luật, quy định, chính sách, thủ tục hành chính còn thiếu đồng bộ, thiếu nhất quán, chưa thật sự minh bạch, công khai, chưa tạo được sự thuận lợi cho doanh nghiệp và người dân, chưa khuyến khích được sự tham gia của toàn xã hội vào các lĩnh vực đầu tư cơ sở hạ tầng, từ đó làm hạn chế đà tăng trưởng kinh tế. Do vậy, cải cách và hoàn thiện hệ thống thể chế kinh tế, gắn với cải cách thực chất thủ tục hành chính cần được xem là đột phá đầu tiên và quan trọng nhất, cởi trói mọi bó buộc của các quy định không phù hợp trong bối cảnh mới của Việt Nam và thế giới; tạo môi trường đầu tư, kinh doanh hấp dẫn, lành mạnh, công bằng. Đồng thời, cần quyết tâm xây dựng bộ máy quản lý gọn nhẹ, với đội ngũ cán bộ, công chức có phẩm chất đạo đức, liêm chính, tinh thần kiến tạo, có năng lực chuyên môn, sáng tạo. Đây cũng chính là những nội dung quan trọng được cụ thể hóa trong văn kiện Đại hội XIII.

Để thực hiện các đột phá chiến lược như nội dung văn kiện Đại hội XIII đề ra, nhiều chuyên gia, nhà quản lý kinh tế thống nhất: Cần phát triển nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao, có tri thức hiện đại, có kỹ năng đáp ứng xu thế phát triển mới của kinh tế thế giới và của Việt Nam, giàu động lực sáng tạo, mạnh dạn chấp nhận rủi ro. Bối cảnh và xu thế mới phụ thuộc rất lớn vào nguồn nhân lực và đội ngũ cán bộ quản lý năng động, có trình độ, kỹ năng, có khả năng vận dụng và đổi mới sáng tạo, làm chủ tri thức và kỹ thuật để phát minh, phát triển và ứng dụng ý tưởng mới, thích ứng nhanh. Nguồn nhân lực tới đây còn phải là những con người hành động, dám nghĩ, dám làm, tinh thần sáng tạo, đổi mới gắn với khởi nghiệp, dám chấp nhận thất bại để từ đó rút ra bài học kinh nghiệm để làm tốt hơn. Tương tự, đội ngũ cán bộ quản lý nhà nước cũng cần thay đổi theo hướng tư duy cởi mở hơn, không ngại sai, không ngại trách nhiệm, luôn có phân tích, đánh giá mỗi khi ban hành một chính sách nào đó, cởi mở song vẫn kiểm soát được rủi ro. Khâu phối hợp, kết hợp phải tốt hơn, nhuần nhuyễn hơn, rõ ràng hơn. Ngoài ra, cần thực hiện cho được khâu đột phá chiến lược phát triển cơ sở hạ tầng hiện đại, có tầm nhìn và chất lượng. Trong 10 năm tới, để tạo nền tảng cơ sở hạ tầng đồng bộ, hiện đại, có tầm nhìn và chất lượng, có khả năng ứng dụng công nghệ cao, vận hành và quản lý dựa trên nền tảng dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo, cần thiết phải tập trung nguồn lực, cơ chế, chính sách cho phát triển cơ sở hạ tầng [cả cứng và mềm], gắn liền với mục tiêu chuyển đổi mô hình tăng trưởng nhanh, xu hướng kinh tế số, dịch chuyển cơ cấu kinh tế, xu hướng hội nhập mới. Đồng thời, cần đẩy nhanh và nâng cao hiệu quả tiến trình đô thị hóa gắn với công nghiệp hóa. Đẩy mạnh ứng dụng khoa học - công nghệ, gắn liền với mục tiêu chuyển đổi MHTT, nâng cao năng suất, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế, tận dụng tốt thời cơ đến từ xu hướng kinh tế số, xã hội số và các hình thái kinh tế mới. Đột phá này là bổ sung so với giai đoạn 2011 - 2020 và là yếu tố hết sức quan trọng trong bối cảnh do tác động của dịch Covid-19, đóng góp của yếu tố lao động và vốn vào tăng trưởng GDP sẽ giảm mạnh trong ít nhất là 5 năm tới. Khi đó, vai trò đóng góp của năng suất các yếu tố tổng hợp lại càng quan trọng…