Hà Nội chuẩn bị đón đợt không khí lạnh tràn về vào chiều ngày 23.11.2016. Trong cái nắng hanh khô còn sót lại của một ngày, trên đường ra sân bay về lại Sài Gòn, bác tài xế taxi lớn tuổi tâm sự, thời tiết này mấy người mắc bệnh xương khớp chắc sẽ cảm nhận thấy ngay sự tác động lên cơ thể của mình thế nào.
Còn tôi, sau khi được chấp thuận vào gặp bị can trong trại tạm giam, đầu óc ngổn ngang suy nghĩ về tính chất phức tạp cùa vụ án, khó khăn khi chưa tìm ra luận lý bắt đầu từ đâu…
Đến tận bây giờ tôi cũng chưa giải thích được vì sao rất nhiều bạn học phổ thông của tôi ngày xưa ở Hà Nội lại theo học ngành cảnh sát, an ninh, nay trở thành Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra, trải rộng khắp mọi miền đất nước. Riêng tôi như một định mệnh, trở thành ngã rẽ cuộc đời khi thi vào Khoa Văn nhưng bị “đuổi” sang học Luật. Bước vào trường đại học, nhiều bạn bè cùng khoá sau gần ba mươi lăm năm kể từ ngày ra trường, trải qua nhiều trải nghiệm vất vả, hiện tại giữ nhiều cương vị quan trọng như thứ trưởng cấp bộ, chánh án, viện trưởng cấp tỉnh, Phó Chánh án Toà án tối cao kiêm Chánh án Toà án quân sự Trung ương, có người đeo lon trung tướng ngành công an... Tôi hình dung biết đâu có ngày xảy ra tình huống trong cùng một vụ án, ngồi ở ba vị trí thẩm phán, công tố và luật sư lại là ba người bạn học cũ?
Chuyện này ở trong nước có lẽ thật hy hữu, nhưng chắc ở các nước có nghề luật phát triển thì rất bình thường vì các chủ thể thực hiện các chức năng cơ bản của tố tụng có chung một điểm xuất phát về kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp, chỉ khác nhau khi ra trường quyết định theo đuổi nghề nào mà thôi. Cách đây hơn sáu năm, tôi có một kỷ niệm khó quên khi đối diện với người bạn học giữ vai công tố trong vụ án “Đề án 112”, tranh luận với nhau quyết liệt như thể chưa hề quen biết nhau. Và bây giờ, trong vụ án mới nhận trách nhiệm bào chữa, tôi ngỡ ngàng khi đọc hồ sơ, được biết người bạn học phổ thông thân nhất của tôi chính là người trực tiếp chỉ huy cuộc điều tra khó khăn này. Trong thâm tâm, dù trí tưởng tượng có phong phú đến đâu thì tôi cũng không nghĩ có ngày những người bạn học lại có địa vị pháp lý khác nhau như vậy trong cùng một vụ án! Bao nhiêu ký ức từ những ngày tháng ngồi trên ghế nhà trường phổ thông, tiếng tàu điện leng keng còn treo trong ký ức những ngày đến lớp, bản luận án cử nhân luật của tôi được đánh bằng chiếc máy chữ cũ kỹ của bạn trong những đêm mùa đông lạnh giá, bỗng ùa về…
Tôi tự nhủ, để hoá giải những vướng mắc trong suy nghĩ khi gặp tình huống này, điều quan trọng nhất chính là mỗi người theo phận chức của mình phải cố gắng thực hành trách nhiệm một cách chuẩn mực nhất. Bởi như lẽ thường tự nhiên, ở đâu có sự buộc tội thì ở đó quyền tự bào chữa và nhờ luật sư, người khác bào chữa xuất hiện. Tuy nhiên, khi coi chức năng gỡ tội như là đối trọng của chức năng buộc tội, có sự khác biệt một phần xuất phát từ địa vị pháp lý và cách thức sử dụng các biện pháp thực hiện chức năng khác nhau. Chức năng buộc tội được hậu thuẫn bởi các biện pháp cưỡng chế do Nhà nước đặt ra và trước quyền lực cưỡng chế ấy, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân có nguy cơ bị xâm hại, trong khi sức mạnh hay thứ vũ khí duy nhất của luật sư chỉ là luận lý. Việc đảm bảo đúng đắn quyền tự bào chữa và nhờ người khác bào chữa sẽ tạo ra tạo cơ hội cho người bị buộc tội khả năng tiếp cận với công lý và tố tụng hình sự có được bản chất dân chủ của nó.
May mắn là nghề luật sư đã dự liệu và có Bộ quy tắc đạo đức và ứng xử nghề nghiệp, trong đó có các quy tắc giao tiếp trong quan hệ với cơ quan tiến hành tố tụng. Luật sư phải nghiêm chỉnh chấp hành nội quy và các quy định có liên quan trong quan hệ với các cơ quan tiến hành tố tụng, có thái độ hợp tác, lịch sự, tôn trọng những người tiến hành tố tụng mà luật sư tiếp xúc khi hành nghề. Luật sư có thể trao đổi ý kiến về nghiệp vụ với người tiến hành tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án, nếu xét thấy cần thiết và có lợi cho khách hàng nhưng phải giữ tính độc lập, không bị chi phối hoặc lệ thuộc vào ý kiến khác mình làm ảnh hưởng tới việc xây dựng quan điểm, phương án bào chữa, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của khách hàng. Tại phiên tòa, luật sư chấp hành nội quy phiên tòa, tôn trọng những người tiến hành tố tụng, có thái độ ứng xử đúng mực, có văn hóa khi thực hiện quyền xét hỏi người làm chứng và những người tham gia tố tụng khác. Luật sư không suy đoán chủ quan mang tính chất kích động, quy chụp, kết tội người khác hoặc có những lời lẽ gây bất lợi cho khách hàng của mình, không cố tình trì hoãn, gây trở ngại cho việc xét xử bằng những phương cách bất hợp lý hay trái đạo đức.
Ngồi nhìn ra cửa sổ máy bay như xuyên màn đêm chạy trốn cơn gió mùa đông bắc vừa ập tới, tôi cảm thấy nhẹ lòng, bởi trong vụ án này, vấn đề chính yếu là phải chuẩn bị thật tốt phương án và nội dung bài bào chữa, bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho khách hàng một cách có căn cứ. Dù con tạo xoay vần thế nào, trong một chừng mực nhất định, tôi nghĩ người bạn - học - đối - tụng chắc cũng sẽ chia sẻ niềm tin về chức phận và ứng xử nghề nghiệp nhằm hướng đến việc giải quyết vụ án được khách quan, đúng pháp luật, phải không?