Màng não gồm 3 lớp với tên gọi từ ngoài vào trong là màng cứng, màng nhện và màng mềm. Các lớp màng này bao xunh quanh não bộ và tủy sống. Chức năng chính của màng não là giúp bảo vệ hệ thần kinh trung ương.
Khi có các tác nhân gây viêm tấn công đến các lớp màng não như vi khuẩn hay virus sẽ dẫn đến viêm màng não. Nguyên nhân phổ biến gây ra tình trạng viêm này là do virus. Chúng có thể xâm nhập vào cơ thể qua mũi hoặc miệng rồi di chuyển lên não.
Màng não là bệnh lý thần kinh khá phổ biến
Bệnh viêm màng não có nguy hiểm không?
Bác sĩ Nguyễn Quốc Thái – Trung tâm bện Nhiệt đới Bệnh viện Bạch Mai cho biết, viêm màng não có thể tiến triển dẫn đến nhiều biến chứng nặng nề. Thời gian điều trị càng muộn thì nguy cơ bị động kinh và có những tổn thương thần kinh vĩnh viễn sau này càng tăng lên. Người bệnh có thể bị: Mất thính giác, trí nhớ suy giảm, khuyết tật học tập, chậm phát triển trí tuệ, tổn thương não, có nhiều vấn đề trong dáng đi, tư thế, suy thận, động kinh, sốc, tử vong…Nếu điều trị kịp thời, người bệnh thường sẽ phục hồi tốt, kể cả những người bị viêm nặng.
Mấu chốt chẩn đoán viêm màng não là phân tích dịch não tuỷ, nên chọc dịch não tuỷ ngay khi nghi ngờ viêm màng não, quan sát đặc điểm vật lý [áp lực, màu sắc, độ trong đục] và lấy dịch làm các xét nghiệm sinh hoá [protein, glucose], tế bào [đếm số lượng và thầnh phần tế bào] và vi sinh [nhuộm soi và nuôi cấy]. Những trường hợp đặc biệt có thể tiến hành thêm các xét nghiệm chuyên sâu như xác định kháng nguyên-kháng thể, phản ứng khuếch đại gen...
Viêm màng não mủ: Đặc trưng dịch não tuỷ trong viêm màng não mủ là tăng số lượng bạch cầu và thành phần bạch cầu đa nhân trung tính, đặc biệt có thể thấy bạch cầu đa nhân trung tính thoái hoá. Tuy vậy, trong một số trường hợp như viêm màng não do L. monocytogenes có thể thấy tăng ưu thế bạch cầu lympho. Sẽ là tiên lượng xấu khi số lượng bạch cầu thấp [< 20 tế bào/µl] mà số lượng vi khuẩn cao.
+ Áp lực dịch não tuỷ tăng cao có thể gợi ý tăng áp lực nội sọ do phù não.
+ Glucose trong dịch não tuỷ thường giảm dưới 2,2 mmol/l [60% bệnh nhân]. Nên so sánh với glucose máu ở cùng thời điểm. Tuy nhiên nên thận trọng trong một số trường hợp rối loạn chuyển hoá đường như đái tháo đường.
+ Nhuộm Gram có thể xác định nhanh vi khuẩn ở 60-90% bệnh nhân. Độ đặc hiệu 100% nhưng độ nhạy không chắc chắn. Nuôi cấy có thể phát hiện tới 70-85% các trường hợp, nhất là khi bệnh nhân chưa được dùng kháng sinh trước đó. Để khắc phục điểm này, một số chuyên gia khuyên dùng các test xác định kháng nguyên vi khuẩn.
Hình ảnh viêm màng não mủ
- Viêm màng não virus: Áp lực dịch chảy ra thường trong giới hạn bình thường. Tế bào thường không tăng nhiều, nếu tăng thì chủ yếu bạch cầu lymphô. Một số trường hợp viêm màng não do các virus echovirus, quai bị và HSV có thể có tăng bạch cầu trung tính ở giai đoạn sớm của bệnh. Protein thường tăng nhưng tăng không cao.
+ Có thể phân lập virus trong dịch não tuỷ để khẳng định chẩn đoán nhưng kỹ thuật PCR thường được sử dụng hơn.
- Viêm màng não do Cryptococcus: Xét nghiệm dịch não tuỷ có ý nghĩa quyết định trong chẩn đoán. Thường có tăng bạch cầu lymphô, giảm glucose và tăng protein
+ Áp lực dịch tăng cao, kể cả sau khi đã được dùng thuốc điều trị
+ Soi nhuộm mực tàu có thể thấy tế bào nấm với viền nang sáng bao quanh. Có thể dùng test ngưng kết latex phát hiện kháng nguyên của nấm hoặc nuôi cấy. Hiệu giá kháng nguyên có thể còn dùng để theo dõi đáp ứng với điều trị.
Ngoài ra, viêm màng não do nấm Coccidioides immitis có thể có tăng bạch cầu ái toan trong dịch não tuỷ.
- Viêm màng não lao: Điển hình thì dịch não tuỷ có tăng áp lực, tăng bạch cầu lymphô, giảm glucose và tăng protein. Xác định trực khuẩn kháng toan [AFB] trong dịch não tuỷ bằng các phương pháp kinh điển soi và cấy thường khó và cần lượng dịch não tuỷ lớn. Hiện nay các phương pháp phát hiện dựa trên acid nucleic cho kết quả nhanh hơn, độ nhạy và độ đặc hiệu cao hơn.
Hình ảnh viêm màng não
- Viêm màng não do ký sinh trùng: Nhiều trường hợp diễn biến dịch não tuỷ giống như viêm màng não do virus. Chỉ phát hiện được ký sinh trùng nhờ soi thấy thể tư dưỡng hoặc ấu trùng của ký sinh trùng trong dịch não tuỷ. Một số ký sinh trùng gây tăng bạch cầu ái toan trong dịch não tuỷ như A. cantonensis, G. spinigerum và B. procyonis, đặc biệt là G spinigerum có thể gây xuất huyết não.
Chẩn đoán hình ảnh: Chụp sọ thường, chụp xoang và chụp ống tai-xương chũm có thể phát hiện được tình trạng tăng áp lực nội sọ kéo dài và một số yếu tố nguy cơ của viêm màng não. Chụp cắt lớp vi tính [CT] và cộng hưởng từ [MRI] sọ não không giúp ích nhiều cho chẩn đoán viêm màng não. Tuy nhiên các thăm dò này có thể giúp phát hiện được các tổn thương kèm theo, các biến chứng của bệnh [não úng thuỷ, nhồi máu não, áp-xe não, tụ mủ dưới màng cứng và huyết khối xoang tĩnh mạch] và giúp chẩn đoán loại trừ các bệnh lý có bệnh cảnh tương tự trên lâm sàng.
Điều quan trọng là không được để các thăm dò chẩn đoán hình ảnh làm chậm “thời gian vàng” dùng kháng sinh.
Xét nghiệm khác:
- Công thức máu: xem xét số lượng và công thức bạch cầu giúp định hướng nhóm nguyên nhân gây bệnh.
- Cấy máu và cấy bệnh phẩm tại vị trí nhiễm trùng: nên làm càng sớm càng tốt, nhất là trước khi dùng kháng sinh.
- Sinh hoá máu: chú ý phát hiện các rối loạn điện giải thường xuất hiện với viêm màng não như hạ natri máu...
Phòng ngừa viêm màng não: Virus và vi khuẩn gây bệnh có thể lây lan từ người sang người qua các giọt bắn khi ho, hắt hơi hoặc các tiếp xúc gần như hôn, dùng chung dụng cụ ăn uống, đồ vệ sinh cá nhân.
Bác sĩ Nguyễn Quốc Thái cho biết có thể có thể ngăn ngừa các tác nhân gây bệnh bằng các biện pháp như: Rửa tay thường xuyên, đúng cách,vệ sinh cá nhân tốt, không dùng đồ dùng với người khác, giữ gìn sức khỏe tốt, nâng cao sức đề kháng bằng cách nghỉ ngơi đầy đủ, tập luyện thể dục thường và xây dựng chế độ ăn uống lành mạnh, che miệng khi ho, hắt hơi. Nếu bạn đang mang thai, hãy đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, tránh ăn những thực phẩm chưa được tiệt trùng. Bên cạnh đó bác sĩ Nguyễn Quốc Thái cũng lưu ý chúng ta bạn có thể phòng ngừa một số loại viêm màng não do vi khuẩn gây ra bằng cách tiêm phòng vắc-xin.